کپی شد
مناظره آیت الله سیدان و آیت الله جوادی آملی (جلسه هفتم)
استاد سیدان:
مناسب است کفهرستى از مطالب سابق گفته شود:
پس از این که معلوم شد که مرحوم آخوند، مکرّراً تصریح فرموده به اینکه معاد جسمانى است و بدن به عینه محشور مىشود و مشخص شد که مرادشان از جسم معناى خاصى است که در نظر دارند (شیئیة الشىء بصورته) صُوَرى است، ابداعى از ناحیه نفس؛ و منظورشان جسمى نیست که به نظر عموم تبادر مىکند و مطلب به این جا رسید که محدّثین و ایشان دو نظر دارند که خود أهل فن به این دوئیت تصریح کردهاند.
و گفته شد که آنچه از آیات و روایات در موضوع حشر افراد و اجساد استفاده مىشود همان مطلبى است که أعلامى از قبیل آشتیانى، آملى و خوانسارى (قدس اللَّه أسرارهم) قائل شدهاند.
ولى قسمت دیگرى از مدارک که مربوط به خلق جنت و نار بود مورد بحث قرار گرفت و فرمودید این مدارک باتوجّه به این که جزاء امر قراردادى نیست، بلکه جزاء عین عمل است و اعمال و صفات تجسّم پیدا مىکند، و توجّه به این که عالم بعد نظام «کنْ فَیَکونْ» است؛ یعنى بطؤ (کندى) و حرکت در کار نیست، و بعضى از جهات دیگر ممکن است نظریه آخوند را توجیه کند.
و ما گفتیم اینها منافاتى با حرف محدّثین ندارد، و نتیجةً نمىشود از مستفاد از آیات و روایات صرفنظر کرد. کعرض مىشود در ذیل روایتی که مشتمل بر این است که حضرت رسول (صلى الله علیه و آله) در معراج داخل بهشت شده اند و آتش را نیز دیدهاند، وارد شده که حضرت از رطب بهشت تناول فرمود: »فَتَحَوَّل ذلِک نُطْفَةً فی صُلبى».[1]
این خصوصیت (تبدّل به نطفه) تناسب کامل با این دارد که بهشت و میوههاى آن ماده باشد نه صورت. حال اگر روایت دیگرى یا قرینه لبیّهاى باشد، بفرمائید!
استاد جوادى:
در این جا سه مطلب بیان مىشود:
- بیانات آخوند راجع به معاد را در کتابهایش مىشود به دو نوع تقسیم کرد: یکى آنچه در شرح هدایه اثیریه گفته که منطبق با ظواهر کتاب و سنّت و آن را به عنوان یک نظریه دقیق پذیرفته است. نوع دیگر آن چیزى است که در کتب دیگر مثل اسفار بیان کرده و آن را به عنوان نظریه أدق پذیرفته است.
پس آخوند یک معادشناسی دقیق دارد و یک معادشناسی أدق. او در شرح هدایه أثیریّه، همان معنایى را انتخاب نموده که محدثین انتخاب کردهاند.
- هر چه جلو برویم و تأمّل کنیم مىبینیم اختلافى بین مسلک آخوند (ولو به معناى أدق) و بین مسلک محدّثین و فقهاء نیست. چون محدث و فقیه، اصطلاحى براى ماده بیان نکردهاند و تعبیر به جسم مىکنند و براى این جسم محشور، آثار و خصوصیاتى اثبات مىکنند که منطبق مىشود بر همان صورتى که آخوند ملاصدرا مىگوید.
3. ادله مىگوید: بهشت و جهنم الآن موجود و بهشتى الآن متنعم و جهنمى الآن معذّب است. اما روایتى که به آن اشاره شد و در ذیلش آمده «فتحوّلت نفطة»؛ معنایش این است که در این عالم متحول به نطفه شد نه در بهشت. بهشت جاى نطفه نیست؛ تنزل پیدا کرد و نطفه شد. تمام موجودات خزان غیبى دارند: »وَاِنْ مِنْ شَىْءٍ إلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ اِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ«؛[2] لذا مىفرماید: »وَ أَنْزَلْنا الْحَدِیدَ فِیهِ بِأسٌ شَدیدٌ«؛[3] یعنی تنزل پیدا مىکند و دیگر به تعبیراتى که به عبارات «انزلنا» و …، وارد شده است (که اشاره به تنزل از خزائن است) و در خزائن غیبى صحبت از مادیات نیست.
قیامت ظرف ظهور جهنم است نه حدوث آن، جهنمى تا مُرد کشف غطاء مىشود و خود را در جهنم مىبیند چیز جدیدى پیدا نمىشود، »لَقَدْ کنْتَ فِى غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکشَفْنا عَنْک غِطائَک فَبَصَرُک الْیَوْمَ حَدیدٌ«.[4]
پس چون خودش هیزم و خودش وقود است، الآن در جهنم است و مىسوزد و بعداً کشف غطاء مىشود.
در جریان قوم حضرت نوح «على نبیّنا و آله و علیه السلام» فرموده است: »اُغْرِقُوا فأُدْخِلُوا ناراً«.[5]
پس جهنم، در درون آب نیز هست. انسانى که غرق مىشود اگر کافر باشد، درى از جهنم بر او باز مىشود که در روایات آمده، قبر یا حفرهاى است از حفر نار و یا … .
بنابراین بهشت و جهنّم موجودى است که در وسط آب نیز موجود است. اگر جهنم یک جسم مادى مىبود، باید در یک قسمت جغرافیایى از جهان قرار گرفته باشد.
مسئله تجسّم اعمال، مسئله ثابتى است و از موارد مختلفى استفاده مىشود (نظیر قواعد اصطیادى فقهى) و عمل اعم است از قول، فعل، خلق و اعتقاد که درباره اعتقاد به معتقد باطل گفته مىشود: (هذا رأیک الخبیث) و جزاء جز عمل مجسم، چیزى نیست. بنابر آنچه از آیه استفاده مىشود که لسانش حصر است: »إنَّما تُجْزَونَ ما کنْتُمْ تَعْمَلُونْ«[6] و نیز مقتضاى قوله تعالى: »إنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ«؛[7] این است که کفّار الآن در جهنم هستند که مشتق در متلبس به مبدأ حقیقت و در مستقبل مسلماً مجاز است.
مقتضاى قوله تعالى: »ما یَأْکلُونَ فِى بُطُونِهِمْ إلاَّ النَّار«؛[8] این است که آکل مال یتیم از روى ظلم، حقیقةً آتش مىخورد.
با توجّه به این جهات، آتش و جهنم جسم غیرمادى می شود؛ چراکه جسم طول و عرض و عمق دارد؛ پس مادى نیست؛ چون زیر پوشش جغرافیا قرار ندارد، در مکان و جهت خاصى نیست. نمىشود گفت ممکن است در گوشهاى از عالم در یکى از کهکشانها باشد که هنوز کشف نشده است.
توده مسلمانان برداشتشان از جهنم این است که محلى است که مردم را در آن جا مىافکنند، نمىدانند که آتشگیره و هیزم و تشکیلدهنده آتش، خودِ انسان است.
فیض کاشانی (رحمه الله) که خود هم محدثى کامل و هم فقیه است و کتاب مفاتیحش مورد توجّه فقهاء است، در کتاب علم الیقین همین مطلب را اختیار مىکند.
بزرگانى مثل مرحوم مجلسى (رحمه الله) باید اول ماده را معنا کنند. اگر مراد از ماده چیزى است که طول و عرض و عمق دارد، در این بحثى نیست و اگر مقصود این است که داراى مکان و جهت معینى باشد، این با توجّه به آنچه گفته شده، معنا ندارد.
استاد سیدان:
راجع به مطلب اول (که آخوند در این مسئله دو نظر دارد: یکى دقیق و دیگرى أدق) عرض مىکنم: لازمه خود این تعبیر، این است که ایشان درباره معاد دو مطلب قائل شدهاند و با توجّه به تقابل و تضاد این دو، نمىشود به هر دو معتقد باشند. اما اگر مقصود این است که یک مطلب را به دو عبارت بیان کردهاند، بنابراین دو نظریه نخواهد بود؛ طبعاً باید همان مطلب أدق را به ایشان نسبت داد و آن غیر از مسلک محدّثین است.
از همین جا مطلب دوم (که وحدت نظر آخوند و محدثین است) روشن مىشود که نظر ایشان با نظر محدثین وحدت ندارد. آنچه در تقریب وحدت گفته شد که محدثین آثار و خصوصیاتى راجع به برزخ و قیامت گفتهاند که با مادیت سازگار نیست، قبلاً گفتیم که محل بحث این است که آیا از اجزاء وجودى دنیوى، چیزى در آن عالم وجود دارد یا ندارد؟ با صرفنظر از اصطلاح ماده، محدثین مىگویند: محشور در قیامت، بدن عنصرى است و مسلک آخوند این است که محشور، صُوَرى است که نفس ابداع مىکند.
اما مطلب سومى که براى تقریب مسلک آخوند بیان شد؛ که «بهشت و جهنم الآن فعلیت دارد و افراد الآن در بهشت یا دوزخ هسنند و پس از مرگ فقط کشف غطاء مىشوند و این چنین بهشت و دوزخى نمىشود مادى باشد، رفتن به بهشت و دوزخ، انتقال از نقطهاى به نقطهاى نیست، بلکه افرادى در همین عالم بهشت و دوزخ را دیدهاند»، درباره این مطلب عرض مىکنم اولاً: مورد بحث، حشر اجساد بود که آیا افراد محشور در آن عالم از اجزاء این عالم چیزى دارند یا ندارند؟ مدعاى محدثین این است که افراد با ابدان عنصرى؛ یعنى از اجزاء این عالم محشور مىشوند (ولو به لحاظ آثار و خصوصیات با اجزاء این عالم متفاوت باشند؛ چون ممکن است یک حقیقت به لحاظ شرایط خاصى، عوارض و آثارش متفاوت باشد). حال چه اسم این شىء را اصطلاحاً ماده بگذاریم یا نگذاریم، بحث در اصطلاح نیست. اما این که حقیقت بهشت و جهنم و حقیقت عذاب و ثواب اخروى چیست؟ بحث دیگرى است.
ثانیاً: آنچه از مدارک استفاده مىشود این است که بهشت و جهنم تنها صورت نیست، بلکه قابل لمس است، اجزاء دارد، در آن جا زمان، سرعت و بطؤ (کندى) هست؛ مثل این که در روایتى وارد شده که معانقه با حوریه چند سال طول مىکشد و شبیه به این روایات. همچنین موجودات بهشت و دوزخ و احاطه آنها منافاتى با مادیت ندارند که ماده بسیار لطیفى باشند. به علاوه ممکن است هیئتى که دارند از ماده ای باشد که هنوز کشف نشده و با وسائل طبیعى فعلى هم قابل کشف نباشد؛ مثل حقیقت روح، بنابر قول کسانى که آن را جسم لطیف مىدانند.
البتّه در روایات تصریح به ماده یا صورت ندارد، ولى به نظر مىرسد تناسب روایات با ماده بیشتر است. در این عالم این ماده قابل احساس نیست و پس از این عالم و در شرایط خاص احساس مىشود.
مضافاً بر این که از روایات استفاده مىشود قسمتى از بهشت، ساخته و پرداخته شده و ربطى به عمل ندارد؛ به این معنا که منشأ ابداعش عمل باشد. مثلاً در بعضى از روایات رسیده که به شخصى که وارد بهشت مىشود، جنّتى دیگر مافوق بر او عرضه مىشود که اگر فلان کار خیر را انجام مىدادى این جنت متعلّق به تو بود.
معناى وقود هم این نیست که ماوراى انسان و عملش آتشى در کار نباشد، بلکه در آیه، حجاره هم ضمیمه شده و معلوم نیست که اختصاصى به بتها داشته باشد.
خلاصه از مدارک روشن مىشود که ماوراى انسان و عمل او، بهشت و جهنم موجود مستقلى هست.
استاد جوادى:
آخوند که یک نظر دقیق دارد و یکى أدق از باب این است که معارف حقّه دستهبندى شده و داراى درجاتى است و هر یک در مرتبه خود حق است. کما این که مؤمنین داراى درجاتى هستند: «هُمْ دَرَجاتٌ»[9]، «لَهُمْ دَرَجاتٌ»؛[10] «خودِ مؤمنین مراتبى و براى آنها نیز درجاتى است».
در روز قیامت به مؤمن خطاب مىشود: «اِقْرَءْ وَارْقَهْ»؛[11] بنابراین نظر دقیق، باطل نیست، بلکه در مرتبه خودش حق است و أدق هم در مرتبه بعد حق است. اجتماع متضادین هم نیست؛ چون شرطش وحدت رتبه است و اینها در دو رتبهاند.
در این جا (قبل از اتمام سخن آقاى جوادى، آقاى سیدان با اجازه ایشان، سؤالى به این عنوان مطرح کردند:
آیا مىشود بین این دو نظریه جمع کرد؟
- محشور، در عالم بعد، از اجزاء وجودى این عالم دارد؟
- محشور، در عالم بعد، از اجزاء وجودى این عالم ندارد؟
پاسخ روشنى داده نشد، آنگاه آقاى جوادى دنباله سخن سابق را ادامه دادند.
بهشت و جهنمى که پیامبر (صلى الله علیه و آله) در این دنیا دیدند و دیدند که فلانى در بهشت و فلانى در جهنم است، باید دید چه بهشت و جهنمى است و حقیقتش چیست؟ آیا غیر از این است که گفته شود انسان یک موجود سه طبقه است:
طبقه اول: طبقه مادى دنیایى که فرض کنیم لباس حریر به تن دارد و در ناز و نعمت است.
طبقه دوم: طبقهاى است غیرمادى، ولى جسمى است قابل رؤیت که الآن در عذاب است و مىسوزد:
»کلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها«.[12]
طبقه سوم: روح مجرد است که عذاب خاصى دارد» :نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتی تَطَّلعُ عَلى الْأفْئِدَةِ«،[13] که مرحلهاى غیر از عذاب جلدى است.
همین شخصى که در دنیا در حال شنا است، الآن در جهنم و در حال سوختن است. نهایتاً توجّه ندارد تا آنگاه که مرگ فرا مىرسد: »بَلْ تَأْتِیهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ«؛[14] مانند کسى که در مراسم جشن و شادى رفت و آمد مىکند، غرق در سرور است، پایش سوخته، اما توجّه ندارد. پس از انقضاء مراسم یکدفعه متوجه مىشود و پایش را در حال سوختن مىبیند، پس فریاد مىکشد: »ما یَأْکلُونَ فِى بُطُونِهِمْ إلاَّ النَّار«.[15]
استاد سیدان:
سؤال این است که انسانى که در قیامت محشور مىشود و در بهشت یا دوزخ قرار مىگیرد، از أجزاء بدن این عالم دارد یا نه؟
اگر گفتیم انسان محشور، از اجزاء بدن این عالم است، منافاتى با این مطالب که گفته شد ندارد که در همین عالم نیز ابعاد مختلفهاى داشته باشد، از یک بُعد معذب باشد و نفهمد.
استاد جوادى:
بلى، از اجزاء این عالم دارد، ولى عالم چیست؟ اما وجود زمان را باید توجیه کنیم؛ کما این که «خلق اللَّه الارواح قبل الاجساد بالفى عام»[16] باید حمل شود بر یک درجه وجودى که اگر تنزل پیدا کند، دوهزار سال مىشود. در آن جا «کم» وجود ندارد، جاى سرعت و بطؤ نیست.
مطلب دیگر این است که زمین شهادت مىدهد، زمین جاى اولین و آخرین است و بر علیه میلیونها نفر شهادت مىدهد. یک قطعه زمین هم مسجد است، هم میکده و انسان محشور، از همین زمین برمىخیزد، زمین مبدّل که «لَم یَکتَسِبْ عَلَیْها الذُّنُوبْ«.
استاد سیدان:
این که زمین شهادتهاى گوناگون بدهد، دلالت ندارد بر این که زمین مادى نیست، در یک نوار مىشود خصوصیات مختلفى ضبط شود، از جهت احتمالات علمى چه اشکالى دارد؟ ولو فعلاً کیفیّت ضبط، مشخص نشده است.[17]
[1] . صدوق، محمد بن علی، توحید، ح 21، ص 118.
[2] . حجر، 21.
[3] . حدید، 25.
[4] . ق، 22.
[5] . نوح، 25.
[6] . طور، 16.
[7] . عنكبوت، 54.
[8] . بقره، 174.
[9] . آلعمران، 163.
[10] . أنفال، 4.
[11] . کلینی، محمد بن یعقوب، كافى، كتاب فضل القرآن، ص 2 11.
[12] . نساء، 56.
[13] . هُمَزَة، 6 و 7.
[14] . انبیاء، 40.
[15] . بقره، 174.
[16] . مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 61، ص 150 – 131.
[17]. برگرفته از سایت مؤسسه دار الصادق