مقدار ارث پدر، مادر و همسر از میت مرد

در باره سهام ارث و کیفیت تقسیم آن در آیات 11و 12 سورۀ نساء آمده است: خداوند در باره فرزندانتان به شما سفارش مى‏كند كه سهم (ميراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد و اگر فرزندان شما، (دو دختر و) بيش از دو دختر باشند، دو سوم ميراث از آن آنها است و اگر يكى باشد، نيمى (از ميراث،) از آن او است. و براى هر يك از پدر و مادر او، يك ششم ميراث است، اگر (ميت) فرزندى داشته باشد و اگر فرزندى نداشته باشد، و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند، براى مادر او يك سوم است (و بقيه از آن پدر است) و اگر او برادرانى داشته باشد، مادرش يك ششم مى‏برد (و پنج ششم باقيمانده، براى پدر است). (همه اينها،) بعد از انجام وصيتى است كه او كرده، و بعد از اداى دين است- شما نمى‏دانيد پدران و مادران و فرزندانتان، كدام يک براى شما سودمندترند!- اين فريضه الاهى است و خداوند، دانا و حكيم است.

و براى شما، نصف ميراث زنانتان است، اگر آنها فرزندى نداشته باشند و اگر فرزندى داشته باشند، يك چهارم از آن شما است پس از انجام وصيتى كه كرده‏اند، و اداى دين (آنها). و براى زنان شما، يك چهارم ميراث شما است، اگر فرزندى نداشته باشيد و اگر براى شما فرزندى باشد، يك هشتم از آن آنها است بعد از انجام وصيتى كه كرده‏ايد، و اداى دين. و اگر مردى بوده باشد كه كلاله [خواهر يا برادر] از او ارث مى‏برد، يا زنى كه برادر يا خواهرى دارد، سهم هر كدام، يك ششم است (اگر برادران و خواهران مادرى باشند) و اگر بيش از يك نفر باشند، آنها در يك سوم شريک هستند پس از انجام وصيتى كه شده، و اداى دين به شرط آن كه (از طريق وصيت و اقرار به دين،) به آنها ضرر نزند. اين سفارش خدا است و خدا دانا و بردبار است.[1]

با توجه به این آیات و آیات و روایات دیگر، فقهاء قواعد و اصولی را برای تقسیم ارث استخراج و در رساله های عملیه بیان کرده اند.

در مسائل مربوط به ارث باید توجه داشت که وارثان در سه طبقه قرار دارند که هر یک از طبقات اول و دوم هر کدام از دو صنف تشكيل مى شود ولی طبقه سوم همگی يك صنف هستند.

دو صنف طبقه اوّل عبارتند از: 1. پدر و مادر. 2. فرزندان (بى واسطه يا با واسطه).

دو صنف طبقه دوم عبارتند از: 1. پدر بزرگ و مادر بزرگ (بى واسطه يا با واسطه). 2. برادر و خواهر و برادرزاده و خواهرزاده (بى واسطه يا با واسطه).

طبقه سوم: كه همگی يك صنف هستند عبارتند از: عمو و عمّه و دايى و خاله و فرزندان آنها.

مراد از عمو، عموى خود شخص يا عموى پدر يا مادر يا عموى پدر بزرگ يا مادر بزرگ و … است و همين طور مراد از عمّه و دايى و خاله، و مراد از فرزندان، فرزندان بى واسطه يا با واسطه مى‏باشد.

در مسائل مربوط به ارث اولاً باید به سه قاعده مهم مربوط به طبقات و اصناف وارثان توجه داشت:

قاعده اوّل: هر طبقه بر طبقه بعدى مقدّم است و به عبارت دیگر هر طبقه مانع رسیدن ارث به طبقه دیگر است و با بودن يک نفر از طبقه اوّل نوبت به طبقه دوم نمى‏رسد و با بودن يک نفر از طبقه دوّم نوبت به طبقه سوم نمى‏رسد.

قاعده دوم: در هر صنف، كسى كه به ميّت نزديک تر است، بر كسى كه از ميّت دورتر است مقدّم است، ولى خويشاوند نزديک تر در يك صنف بر خويشاوند دورتر در صنف ديگر مقدّم نيست. بنا بر اين فرزند بر نوه و نوه بر نتيجه مقدّم است، ولى پدر بر نوه مقدّم نيست، چون در دو صنف قرار دارند، و نيز پدر بزرگ خود ميّت بر پدر بزرگ پدر ميّت مقدّم است و برادر بر برادرزاده مقدّم است، ولى پدر بزرگ بر برادرزاده و نيز برادر بر پدر بزرگ با واسطه مقدّم نيست چون در دو صنف قرار دارند.

قاعده سوم: خويشاوند پدر و مادرى، بر خويشاوند پدرى مقدّم است، به شرطى كه هر دو در يک فاصله از ميّت قرار داشته باشند، ولى اگر فاصله آنها يكى نباشد، خويشاوند پدر و مادرى مقدّم نيست، بنا بر اين خويشاوند نزديک تر بر خويشاوند دورتر مقدّم است، هر چند خويشاوند نزديک تر از طريق تنها پدر به ميّت برسد و خويشاوند دورتر از طريق پدر و مادر.

زن و شوهر در طبقه‏بندى سه گانه فوق قرار ندارند، بلكه زن و شوهر همراه تمامى طبقات ارث مى‏برند و مانع ارث بردن هيچ طبقه‏اى هم نمى‏شوند.

سهم الارث

سهم الارث خويشاوندان نسبى و سببى گاه با كسر مشخّصى معيّن شده است، به اين كسر «فرض» و به وارثى كه به اين شكل ارث مى‏برد، «صاحب فرض» يا «فرض بر» مى‏گويند. و گاه سهم الارث بدون كسر مشخّصى تعيين شده است، وارثى كه به اين شكل ارث مى‏برد «قرابت بر» خوانده مى‏شود.

فرض هاى ارث: یک دوم، یک چهارم، یک هشتم، یک سوم، یک ششم، دو سوم، صاحبان فرض (فرض برها) عبارتند از:

الف) فرض “یک دوم (نصف)”: صاحبان فرض “نصف” عبارتند از:

1. يك دختر (در صورتی که میّت تنها یک فرزند دختر دارد و جز او پسر یا دختر دیگری نداشته باشد).

2. شوهر (در صورتى كه ميّت، فرزند و لو با واسطه نداشته باشد).

3. يك خواهر پدر و مادرى يا تنها پدرى (بدون برادر).

ب) فرض “یک چهارم (ربع)”: صاحبان فرض “ربع” عبارتند از:

1. شوهر (در صورتى كه ميّت، فرزند بى واسطه يا با واسطه داشته باشد.)

2. زن، (در صورتى كه ميّت، فرزند بى واسطه يا با واسطه نداشته باشد).

ج) فرض “یک هشتم (ثمن)”: صاحب فرض “ثمن” همسر میت است، درصورتی كه شوهرش، فرزند داشته باشد و لو با واسطه.

د) فرض “یک سوم (ثلث)”: صاحبان فرض “ثلث” عبارتند از :

1. مادر (در صورتى كه ميّت، فرزند و لو با واسطه نداشته باشد و پدر ميّت هم باشد.

2. دو يا چند برادر مادرى، يا دو يا چند خواهر مادرى، يا برادر و خواهر مادرى[2](در صورتى كه وارثین ميّت فقط برادر و خواهر پدری و چند برادر و خواهر مادرى باشد که در این صورت ثلث مال میت به طور مساوی بین برادران و خواهران مادری تقسیم می شود).

هـ) فرض “یک ششم (سدس)” صاحبان فرض “سدس” عبارتند از:

1. مادر (در صورتى كه ميّت، فرزند داشته باشد.)

2. پدر (در صورتى كه ميّت، فرزند داشته باشد.) در اين سهم پدر و مادر، فرقى نيست كه هر يک به تنهايى باشد يا هر دو با هم باشند.

3. مادر (در صورتى كه ميّت، فرزند نداشته باشد و پدر ميّت هم زنده باشد).

4. يک برادر يا خواهر مادرى.

و) فرض “دو سوم (دو ثلث)” صاحبان فرض “دوثلث (دو سوم)” عبارتند از:

1. دو یا چند دختر (بدون پسر) 2. دو یا چند خواهر پدر و مادری یا فقط پدری(بدون برادر).[3]

زن و شوهر همراه با جميع طبقات از يک ديگر ارث مى برند.[4]به این صورت که ارث زن از شوهر در صورتی که شوهر فرزند داشته باشد “یک هشتم (ثمن)” و در صورتی که شوهر فرزند نداشته باشد” یک چهارم (ربع)”،و ارث شوهر از زن در صورتی که زن فرزند داشته باشد ” یک چهارم (ربع)”،و در صورتی که زن فرزند نداشته باشد ” یک دوم (نصف)” ارث است.[5]

با توجه به  توضیحات بالا؛ مثلاً در صورتی که وارثین میت (مرد) پدر ، مادر ، همسر و ۴ دختر او باشند ، سهم همسر او یک هشتم (ثمن)” (از اموالی که در کتاب های فقهی بیان شده است که زن از آنها ارث می برد[6]) و سهم هر يک از پدر و مادر او یک ششم (سدس) و ما بقی اموال به طور مساوی بین چهار دختر او تقسیم می شود. و در صورتی که وارثین میت (مرد) مادر، دو خواهر و يک همسر است، سهم همسر او ” یک چهارم (ربع)” اموالی است که زن از آنها ارث می برد و بقیه اموال او به به مادر او می رسد و خواهران او هیچ ارثی نمی برند؛ زیرا با وجود مادر که در طبقه اول است نوبت به خواهران که در طبقه دوم هستند نمی رسد.

[1]. نساء،11و 12 ترجمه مکارم شیرازی.

[2]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏ 2، ص 718،  م 2747.

[3]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، (فتوای آیت الله زنجانى)، ج ‏2، ص 704.

[4]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، (فتوای آیت الله زنجانى)، ج ‏2، ص 741، م 2882.

[5]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏2، ص 741، م 2770.

[6]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏2، ص 741، م 2771.