مقاله قبرستان تخت فولاد

چکیده مقاله قبرستان تخت فولاد

در جنوب شرقی شهر اصفهان گورستان «تخت فولاد»؛ يکی از مهم‌ترين گورستان‌های تاريخی جهان اسلام با گنجينه‌ای ارزشمند از مقبره‌های مشاهير و بزرگان ايران زمين قرار دارد، این قبرستان، تا اواخر دوره صفوی، مزار بابا رکن الدین خوانده می‌شد.

قبرستان تخت فولاد از دوره اولجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶) گورستان بوده‌است و در زمان صفویه از قبرستان‌های دوازده‌گانه اصفهان بود. در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده‌است که از مهم‌ترین آن‌ها است: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه‌نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آن‌جا.

این قبرستان به دلیل ابدان تعداد بسیاری از بزرگان، عالمان، حکيمان، عارفان و هنرمندان در آن، داراي قداست مذهبي و معنوي فراواني می‌باشد. و به دلیل وجود بناهای تاریخی، از مکان‌های تاریخی و فرهنگی ایران محسوب می‌شود

تخت فولاد از زمان متروک شدن گورستان‌های داخل شهر تا سال ۱۳۶۳ شمسی ــ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ــ تنها گورستان اصفهان بود،  اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می‌سپارند.

تخت فولاد گنجینه‌ای است از آثار مختلف هنری، از جمله معماری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، خوش‌نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره‌های مختلف در اصفهان.

در دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند.

در این قبرستان انسان‌های بزرگی مدفون شده‌‍اند از جمله؛ لسان الارض یا یوشع نبی، بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، سید محمدباقر درچه‌ای، حاج آقا رحیم ارباب، جهانگیرخان قشقایی، ملا اسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، سید ابوالحسن شمس‌آبادی، بانو امین، عطاء‌الله اشرفی اصفهانی.

اسامی و وجه نامگذاری قبرستان تخت فولاد

این قبرستان به دو نام شهرت یافته‌است:

1. تخت فولاد:

در سبب نام‌گذاری این گورستان به تخت فولاد، اقوال گوناگونی وجود دارد که برای برخی از آن‌ها سند استواری در دست نیست از جمله آن‌که امام حسن(علیه السلام) تختی از فولاد برای بی‌اثر کردن جادوی یهودیان در آن ساخت، این سخن مورد مناقشه قرار گرفته است؛[1] نظر دیگر آن‌که در اوایل قرن پنجم، در ری پسر پولاد، از اتباع بُوَیهیان (آل بویه)، یاغی شد و تولیت اصفهان را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می‌نشست.[2] محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسال‌خانه‌ای قرار داشت که در سال ۱۳۶۶شمسی به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد.[3] به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ محرّم ۹۵۹ هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از جوانمردان روزگار خود بوده‌است و مردم او را از اولیا می‌دانند و از کرامات او حکایت می‌کنند. [4]

 

2. مزار بابا رکن الدین:

تخت فولاد تا اواخر دوره صفوی، مزار بابا رکن الدین خوانده می‌شد.[5] وجه نامگذاری تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین، وجود مدفن این عارف و صوفی سده هشتم در غرب این گورستان است.[6]

آداب و احکام زیارت قبرستان تخت فولاد[7]

با توجه به آیات و روایات، یقین بر این است که مردگان زنده هستند و تا روز محشر بر اعمال و خیراتی که برای آن‌ها فرستاده می‌شود آگاه هستند؛ ازاین‌روی زیارت قبور باعث شادی روح آن‌ها می‌شود.

در روایات برای زیارت قبور، آدابی ذکر شده‌است؛ بسیاری از این آداب، به جهت احترام گذاشتن به مرده و گاه برای به‌وجود آوردن ارتباط بین آن‌ها است و این امور مختص به این قبرستان هم نیست، که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

1. سلام دادن به مردگان:

اصبغ بن نُباته می‌گوید: همراه با على بن ابی‌طالب(علیه السلام) بودم که از کنار قبرستان گذشت و چنین گفت: «السَّلامُ عَلى أهلِ لا إلهَ إلّا اللهُ، مِن أهلِ لا إلَه إلّا اللهُ، یا أهلَ لا إلهَ إلّا اللهُ کَیفَ وَجدَتُم کَلِمَة لا إلهَ إلّا الله؟ یا لا إله إلّا الله بِحقّ لا إله إلّا الله اغفِر لِمَن قالَ لا إله إلّا اللهُ، وَ احشُرنا فی زُمَرِة مَن قال لا إله إلّا اللهُ». و آن‌حضرت (علیه السلام) فرمود: از پیامبر خدا شنیدم که می‌فرمود: «هر کس این دعا را هنگام گذر از کنار قبرها بخواند، گناهان پنجاه سالش آمرزیده می‌شود». گفتند: اى پیامبر خدا! اگر کسى به اندازه پنجاه سال گناه نداشته باشد، چه؟ فرمود: «گناهان پدر و مادر و برادرانش و عموم مسلمانان، آمرزیده می‌شود».[8]

امام صادق(علیه السلام) فرمود: در زیارت اهل قبور این سلام را بگو: «السَّلَامُ عَلَیْکُمْ مِنْ دِیَارِ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللهُ بِکُمْ لَاحِقُون‏»؛[9] یعنی «سلام بر شما مؤمنان باد. ما نیز اگر خدا بخواهد به شما ملحق می‌شویم».

2. خواندن دعا

محمد بن مسلم گفت: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: آیا خوب است مردگان را زیارت کنیم؟ آن‌حضرت فرمود: «آرى»، گفتم: وقتى نزد ایشان می‌رویم آنان متوجه ما می‌شوند؟ فرمود: «آرى به خدا قسم، ایشان متوجّه آمدن شما می‌شوند و از عمل شما خوشحال می‌گردند و به شما انس می‌گیرند و از تنهایى بیرون می‌آیند». گفتم: هنگامى‌که نزد آنان می‌رویم چه بگوئیم؟ فرمود: این دعا را بخوان: «اللَّهُمَّ جَافِ الْأَرْضَ عَنْ جُنُوبِهِمْ وَ صَاعِدْ إِلَیْکَ أَرْوَاحَهُمْ وَ لَقِّهِمْ مِنْکَ رِضْوَاناً وَ أَسْکِنْ إِلَیْهِمْ مِنْ رَحْمَتِکَ مَا تَصِلُ بِهِ وَحْدَتَهُمْ وَ تُؤْنِسُ بِهِ وَحْشَتَهُمْ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ»؛[10] یعنى: «خدایا! زمین را از پهلوهایشان دور ساز (کنایه از آن‌که جایگاهشان را وسعت ده)، و ارواح آنان را به سوى خود بالا بر، و خشنودى مخصوص خود را به ایشان ارزانى دار، و از رحمت خویش چنان رحمتى به سوى آنان گسیل دار که با ارتباط برقرار کردن با آنان ایشان را از تنهایى نجات داده، و مونس وحشت و احساس تنهایی‌شان گردى، به‌راستى که تو بر هر چیز توانایى».

3. خواندن سوره قدر

امام رضا(علیه السلام) فرمود: «هیچ بنده [مؤمنى‏] نیست که قبر مؤمنى را زیارت کند و در کنار قبر او هفت بار سوره «إنّا انزلناه فی لیلة القدر» را بخواند، مگر این‌که خداوند او را و صاحب آن قبر را می‌آمرزد».[11]

4. مشخص کردن قبر هنگام وارد شدن به قبرستان:

وقتی به قبرستان می‌روید یک قبر را مشخص نموده و به زیارت آن روید: «شخصی از امام موسی کاظم (علیه السلام) سؤال کرد: مؤمنی که مرده باشد، آیا کسی که قبر او را زیارت می‌کند، بدان آگاه است. امام (علیه السلام) فرمود: بله و تا زمانی که بر سر قبر او است، مرده با او مأنوس گشته و آرامش می‌یابد و زمانی که بلند شده و از کنار قبر بلند می‌شود، وحشت به درون قبر می‌رود».[12]

5. دست‌گذاشتن روی قبر:

هنگامی‌که بر سر قبر شخص خاصی قرار گرفتیم، شایسته است هنگام قرائت فاتحه و سوره‌های دیگر، دست‌مان را بر روی قبر بگذاریم.

امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «هرکسی‌که قبر برادر مؤمنش را زیارت می‌کند و دستش را بر قبر او گذاشته و هفت مرتبه سوره قدر را بخواند؛ خداوند او و صاحب قبر را از ترس‌های هولناک قیامت محافظت می‌کند».[13]

برخی دیگر از آداب زیارت قبور عبارتند از:

۱. زائر شایسته است پاک باشد.

۲.  زائر از قسمت پاى میت وارد شود.

۳. هنگام زیارت رو به روى میت باشد.

۴. هرچه مى‌تواند قرآن بخواند و مستحب است سوره‌های یاسین و توحید بخواند.

۵. هنگام دعا کردن به میت رو به قبله باشد.

۶. هنگام قرائت قرآن، رو به قبله بنشیند.

۷. آب پاک روى قبر بپاشد.

۹. براى اموات صدقه بدهد.

۱۰. زائر پابرهنه باشد و قبر‌ها را لگد نکند.[14]

هم‌چنین در متون اسلامی، احکامی برای قبرستان ذکر شده‌است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.[15]

1. حفظ نظافت و طهارت و احترام قبرستان: سید محمدکاظم طباطبایی یزدی در کتاب عروة الوثقی، نجس و کثیف کردن قبرها، خندیدن در قبرستان و راه رفتن روی قبرها را مکروه دانسته‌است.[16]
2. عدم تجدید بنا در قبرستان:

وی هم‌چنین تجدید بنای قبرستان بعد از بین رفتن آن را از مکروهات معرفی کرده‌اند؛ مگر در مواردی که قبر مربوط به پیامبران و امامان (علیهم السلام) و عالمان باشد.[17]

3. عدم دفن کفار:

فقها دفن کفار در قبرستان مسلمانان را جایز نمی‌دانند و به دلایل مختلفی چون اجماع، اذیت شدن اموات مسلمانان و هتک حرمت استناد کرده‌اند.[18]

موقعیت جغرافیایی قبرستان تخت فولاد

تخت فولادِ کنونی در اصفهان، از جنوب به خیابان‌های سعادت‌آباد و سجاد، از غرب به خیابان جهانگیرخان قشقایی، از شمال به کوچه تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه‌ها و مقابر از این محدوده بیرون هستند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه‌نشین وجود دارد. در سال‌های اخیر نمازهای اعیاد، در مکان مصلاّی این منطقه اقامه شده‌است. پیشینه معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاه‌ها و مصلاّی وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه‌های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است.[19]

تاریخچه قبرستان تخت فولاد

تخت فولاد از دوره اولجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶) گورستان بوده‌است[20] و در زمان صفویه از قبرستان‌های دوازده‌گانه اصفهان بود و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته شده‌بود، که از آن جمله است: تکیه بابا رکن الدین، تکیه میرفندرسکی، تکیه میرزا رفیعا و تکیه خاتون آبادی.[21] در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می‌گذشت.[22] چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوض‌های جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) یکسره ویران شد.

در زمان قاجار، محمد حسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد.[23] امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می‌شود.

در ۱۲۹۴ شمسی تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود.[24]

قبرستان تخت فولاد از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ شمسی، آبادی مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن‌را تشکیل می‌داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلّی در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از سال ۱۳۰۰ شمسی ساخته شده‌است، حدود بیست جریب مساحت دارد.[25] در سال ۱۳۱۸ شمسی در غرب دروازه تخت فولاد ـ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ـ مسجد و مدرسه رکن الملک ساخته شده‌است.[26]

از حدود سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۰شمسی بخش‌های بیشتری از شهر به سوی منطقۀ تخت فولاد توسعه یافت.[27] در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده‌است که از مهم‌ترین آن‌ها است: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه‌نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آن‌جا.

در طی سال‌ها، تعداد زیادی از تکیه‌ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده‌است، از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون‌آبادی‌ها و قبر ملا عبدالقادر عاشق‌آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکان‌ها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته‌است.[28] انتقال آثار مقبره ملامحمد صادق پلوی اردستانی از کنار پل خواجو به تکیه کازرونی و ساختن مرکز مخابرات روبروی تکیه آغاباشی در چند سال گذشته از مهم‌ترین تغییرات در این گورستان است.[29]

تخت فولاد از زمان متروک شدن گورستان‌های داخل شهر تا سال ۱۳۶۳شمسی ـ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ـ تنها گورستان اصفهان بود[30] اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می‌سپارند.

اهمیت قبرستان تخت فولاد

يکی از مهم‌ترين گورستان‌های تاريخی جهان اسلام با گنجينه‌ای ارزشمند از مقبره‌های مشاهير و بزرگان اسلامی و شیعی ايران، قبرستان تخت فولاد اصفهان است.[31] قبرستانی قدیمی در اصفهان که به دلیل مشاهیر مدفون در آن و وجود بناهای تاریخی، از مکان‌های تاریخی و فرهنگی ایران محسوب می‌شود.[32]

تخت فولاد از زمان متروک شدن گورستان‌های داخل شهر تا سال ۱۳۶۳ شمسی ــ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ــ تنها گورستان اصفهان بود،[33]  اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می‌سپارند.

در واقع به دليل وجود آرامگاه تعداد بسیاری از بزرگان، عالمان، حکيمان، عارفان و هنرمندان در اين گورستان است که تخت فولاد را داراي قداست مذهبي و معنوي فراواني مي‌دانند؛ تا جايي‌که آن‌را در کنار قبرستان «بقيع» در مدينه منوره، قبرستان «ابوطالب» در مکه مکرمه و گورستان «وادي السلام» در نجف اشرف از مهم‌ترين و متبرک‌ترين مراقد جهان اسلام به شمار می‌آورند.

اهميت و ارزش قبرستان «تخت فولاد» تنها به قداست معنوي آن نيست، بلکه اين مجموعه گرانقدر را می‌توان آينه تمام‌نمای فرهنگ و هنر ايراني-اسلامي دانست. وجود ابنيه‌هاي زيبای تاريخی از دوره‌های صفويه، زنديه، قاجاريه که با نمونه‌های عالی هنر کارشی‌کاری، آجرکاری، خوشنويسی، حجاری و… زينت يافته‌اند؛ همگی «تخت فولاد» را به گنجينه‌ای از سبک‌های گوناگون معماری و هنری بدل کرده‌اند و ارزش و اهميتی ويژه به آن بخشيده‌اند.[34]

آثار هنری قبرستان تخت فولاد

تخت فولاد گنجینه‌ای است از آثار مختلف هنری، از جمله معماری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، خوش‌نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره‌های مختلف در اصفهان.

در رشته معماری و کاشی‌کاری: بقعه آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مسجد و مدرسه رکن الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده‌ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی درخور ذکر است.

در خوش‌نویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط، به خط تعلیق خودش، سنگ نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگ‌نوشته مادّه تاریخ مسجد مصلّی به خط میرزاعبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیة حاج محمدجعفر آباده‌ای به خط میرزافتح اللّه خان جلالی، و کتیبه‌های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می‌توان نام برد.

در شعر: اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.[35]

آثار نقاشی: از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان؛ تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است.

سنگ‌تراشی: از نمونه‌های کم‌نظیر هنر سنگ‌تراشی در تخت فولاد؛ سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر محمدتقی رازی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین، از استاد محمدرضا، پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی‌خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلاّی تخت فولاد است.[36] مقصوره کوچک مسجد مصلّی که متعلق به دوره آق قویونلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده‌است.[37]

سایر هنرها: نگارگری، طراحی و نقش‌اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ـ که برخی نشان‌دهنده شغلِ متوفی است ـ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره‌های مختلف است.[38]

مدفونین در قبرستان تخت فولاد

در جنوب شرقی شهر اصفهان گورستان «تخت فولاد»؛ يکی از مهم‌ترين گورستان‌های تاريخی جهان اسلام با گنجينه‌ای ارزشمند از مقبره‌های مشاهير و بزرگان ايران زمين قرار دارد.

در این قبرستان انسان‌های بزرگی مدفون شده‌‍اند. لسان الارض یا یوشع نبی، بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، سید محمدباقر درچه‌ای، حاج آقا رحیم ارباب، جهانگیرخان قشقایی، ملا اسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، سید ابوالحسن شمس‌آبادی، بانو امین، عطاء‌الله اشرفی اصفهانی و دانشمندان، زاهدان و عارفان بسیاری آرمیده‌اند.[39]

هم‌چنین بابا رکن الدين، ميرفندرسکی و آقامحمد بيدآبادی از بزرگانی هستند که در اين گورستان دفن شده‌اند.[40]

احداث یادبود بر سر مقابر تخت فولاد

در دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند، از جمله: بنای یادبود بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، آیت اللّه حاج آقارحیم ارباب، حکیم جهانگیرخان قشقایی، ملااسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، آیت اللّه شمس آبادی، بانو نصرت امین اصفهانی.[41]

کتابنامه قبرستان تخت فولاد

1. ارباب اصفهانی، محمدمهدی؛ نصف جهان فی تعریف الاصفهان؛ چاپ منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
2. آقابابائی بنی؛ «تأملی بر تفکیک قبور مسلمانان از غیر مسلمانان»؛ بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
3. بهشتیان، عباس؛ بخشی از گنجینة آثار ملی ایران، تاریخ اصفهان؛ بی‌نا، اصفهان، ۱۳۴۳ ش.
4. بزرگزاد، حبیب اللّه؛ جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام؛ بی‌نا، اصفهان، ۱۳۵۰ ش.
5. تحویلدار، حسین؛ جغرافیای اصفهان؛ چاپ منوچهر ستوده، اصفهان، ۱۳۴۲ ش.
6. ترکی، زهرا؛ «نقش آرامستانها در برنامه‌ریزی توسعه و رشد گردشگری مذهبی به عنوان الگوی برتر اقتصادی نمونه موردی تخت فولاد اصفهان»؛ در همایش الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، دوره ۸، خردارد ۱۳۹۸ش.
7. جابری انصاری، محمدحسن؛ تاریخ اصفهان؛ چاپ جمشید مظاهری، اصفهان، ۱۳۷۸ش.
8. دانشنامه اسلامی.
9. رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، بی‌نا، تهران، ۱۳۵۲ ش.
10. ژان شاردن؛ سیاحتنامة شاردن: سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران؛ ترجمه: عباسی، محمد، بی‌نا، تهران، ۱۳۴۵ش.
11. سایت راجیون.
12. سایت راسخون.
13. شعیری، محمد بن محمد؛ جامع الأخبار؛ بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
14. شفقی، سیروس؛ جغرافیای اصفهان؛ ش ۱۵، اصفهان، ۱۳۵۳ش.
15. صدوق، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه؛ محقق: غفاری، علی اکبر؛ بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
16. طباطبایی یزدی؛ العروة الوثقی؛ بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
17. کرباسی‌زاده اصفهانی، علی؛ مشاهیر مزار علامه میرزا ابوالمعالی کلباسی؛ کانون پژوهش، اصفهان، ۱۳۸۴ش.
18. کلینى، محمد بن یعقوب؛، کافی؛ محقق: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد؛ بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
19. گزی برخواری، عبدالکریم بن مهدی؛ تذکرة القبور؛ چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم، ۱۳۷۱ش.
20. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار؛ بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
21. مهدوی، مصلح الدین؛ لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، بی‌نا، اصفهان، ۱۳۷۰ش.
22. قدسی، منوچهر؛ خوشنویسی در کتیبه‌های اصفهان؛ جاهای متعدد، اصفهان، ۱۳۷۸ش.
23. همائی، جلال الدین؛ تاریخ اصفهان، هنر و هنرمندان؛ چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران، ۱۳۷۵ ش.
24. هنرفر، لطف اللّه؛ گنجینه آثار تاریخی اصفهان؛ بی‌نا، اصفهان، ۱۳۴۴ ش.
25. ویکی شیعه.
26. ویکی فقه.
27. یزدی، سید محمد کاظم؛ العروة الوثقی؛ بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

 

[1]. گزی برخواری، عبدالکریم بن مهدی، تذکرة القبور، ص ۳۴ـ ۳۵.

[2]. جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، ج ۲، ص۱۲۲.

[3]. مهدوی، مصلح الدین، لسان الارض، ج ۱، ص ۲۱.

[4]. تاریخ اصفهان، یادداشتهای مظاهری، ج ۲، ص ۲۱۱ـ۲۱۲.

[5]. هنرفر، لطف اللّه، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص 493.

[6]. گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ص ۴۹۳؛ نیز رک: ژان شاردن، سیاحتنامة شاردن: سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران، ترجمه: عباسی، محمد، ج ۸، ص ۶۹ـ۷۰؛ بهشتیان، عباس، بخشی از گنجینة آثار ملی ایران ، ص ۴۴.

[7]. نوعاً آداب و احکام قبرستان‌ها با هم تفاوتی ندارد.

[8]. شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، ص 50.

[9]. کلینى، محمد بن یعقوب‏، کافی، محقق، غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج ‏3، ص 229.

[10]. صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، محقق، غفاری، علی اکبر، ج ‏3، ص 228.

[11]. همان، ج ‏1، ص 181.

[12]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، ج 3، ص 228.

[13]. الکافی، ج 3، ص 229.

[14]. سایت راجیون.

[15] . طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ج ۲، ص ۱۲۸؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۳۰۱.

[16] . العروة الوثقی، ج ۲، ص ۱۲۸.

[17] . همان، ج ۲، ص ۱۲۸.

[18]. آقابابائی بنی، «تأملی بر تفکیک قبور مسلمانان از غیر مسلمانان»، ص ۱.

[19] . ویکی شیعه.

[20]. جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، ج ۲، ص ۱۷۳و ج ۴، ص۴۴۴.

[21]. ژان شاردن، سیاحتنامة شاردن، ترجمه: محمدعباسی، ج ۸ ، ص۱۲۱؛ بهشتیان، عباس، بخشی از گنجینة آثار ملی ایران، ص ۴۴ـ۴۶، ۴۹، ۵۸ ـ۵۹.

[22]. بخشی از گنجینة آثار ملی ایران، ص ۴۰، ۴۲؛ تاریخ اصفهان، ج ۲، ص۱۶۰ـ۱۶۱.

[23]. ارباب اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، ص ۴۳ـ۴۴.

[24]. تحویلدار، حسین، جغرافیای اصفهان، ص ۳۳ـ۳۴.

[25]. تاریخ اصفهان، ج ۲، ص ۱۴۳.

[26]. همان؛ هنرفر، لطف اللّه، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص ۸۰۵ ـ۸۰۶.

[27]. شفقی، سیروس، جغرافیای اصفهان، ش ۱۵.

[28]. مهدوی، مصلح الدین، لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، ص ۲۲۲، ۲۲۴.

[29]. رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، ص۲۱.

[30]. تاریخ اصفهان، ج ۲، ص۱۷۰؛ لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، ص ۱۴؛ ویکی شیعه.

[31]. رک: جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، ج ۲، ص ۱۷۳ و ج ۴، ص ۴۴۴؛ ارباب اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، ص ۴۷؛ مهدوی، مصلح الدین، لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد ، ص 24 و ۲۹؛ بزرگزاد، حبیب اللّه، جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، ص ۱۰۶ـ ۱۰۸ ؛ هنرفر، لطف اللّه، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص ۵۰۰؛ کرباسی‌زاده اصفهانی، علی، مشاهیر مزار علامه میرزا ابوالمعالی کلباسی، ص ۱۸؛ ویکی شیعه.

[32].ترکی، زهرا، «نقش آرامستانها در برنامه‌ریزی توسعه و رشد گردشگری مذهبی به عنوان الگوی برتر اقتصادی نمونه موردی تخت فولاد اصفهان». ص ۵۶.

[33]. تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۷۰؛ لسان الارض، ج۱، ص۱۴، یا، تاریخ تخت فولاد.

[34]. سایت راسخون.

[35] . همائی، جلال الدین، تاریخ اصفهان، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۵۷.

[36]. همان.

[37]. مهدوی، مصلح الدین، لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد ، ص ۳۳؛ ویکی فقه؛ ویکی شیعه.

[38]. ویکی شیعه.

[39]. جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، ج ۲، ص ۱۷۳ و ج ۴، ص ۴۴۴؛ ارباب اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، ص ۴۷؛ مهدوی، مصلح الدین لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد ، ص 24 و ۲۹؛ بزرگزاد، حبیب اللّه، جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، ص ۱۰۶ـ ۱۰۸؛ هنرفر، لطف اللّه، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص ۵۰۰؛ کرباسی‌زاده اصفهانی، علی، مشاهیر مزار علامه میرزا ابوالمعالی کلباسی، ص ۱۸؛ ویکی شیعه.

[40]. سایت راسخون.

[41]. دانشنامه اسلامی؛ ویکی فقه.