مفهوم شناسی معتزله

معتزله عنوان گروهی با صبغۀ کلامی است که در نیمۀ اول قرن دوم هجری(هشتم میلادی) در بصره بنیان گذاشته شد و بعداً یکی از مهم ترین مکاتب کلامی اسلام شد.[1] در لغت اعتزال به معنای دوری گزیدن و کناره گرفتن است.[2] این گروه به نام های دیگری همچون اصحاب توحید و عدل نیز خوانده می شدند. انگيزه اوليه معتزليان در ايجاد يك فرقه، منزلة الفاسق بود نه مسأله جبر و اختيار (گر‌چه بعداً به آن پرداختند). افرادي كه در اين مسئله اتفاق نظر داشتند، تحت لواي معتزله جمع شدند؛ يعني معتزله هم در بر گيرنده گروهي جبري و هم قدري بود و پس از گذشت زمان، معتزليان قدري بر جبري‌ها فائق آمدند و فرقه معتزله به معناي قرن سومي را تشكيل دادند. در قرن اول و اوايل قرن دوم، حد و مرزها و تعاريف در برخي مسائل ديني روشن نبود؛ از اين رو تفاوت زيادي ميان معتزله قرن اول و دوم با معتزله قرن سوم مشاهده مي‌شود.[3]

به عبارت دیگر معتزله گروهی فکری بودند که به ذهنیات علاقه فراوانی داشتند، و تلاش خود را صرف جمع بین عقل و دین کردند.[4] آنها برای این که محدوده این گروه را مشخص کنند اصولی را وضع کردند و کسانی را که به این اصول پایبند نبودند، جزو معتزله نمی شمردند. به همین جهت تمام معتزلیان با هر گرایش و فکری که بودند، خود را پایبند به این اصول می دانستند. این اصول عبارتند از:

1. توحید

2. عدل

3. وعد و وعید

4. منزلی میان دو منزل

5. امر به معروف و نهی از منکر .