مفهوم شناسی مجتهد

با توجه به معنای اجتهاد که در لغت به معنای نهایت سعی و تلاش در کار است،[1] و همچنین معنای آن در اصطلاح فقهی، که عبارت است از: به کار بردن توانایی های علمی و تلاش و کوشش فکری برای استنباط احکام شرعی از منابع آن (قرآن، سنت، عقل و اجماع)، مجتهد همان متخصص در امر مسائل دینی است که با سعی و تلاش و کوشش فکری طاقت فرسا و با استنباط احکام شرعی از منابع، زحمات خود را در اختیار مؤمنان قرار می دهد، و در واقع فلسفۀ نیاز ما به مرجع تقلید و مجتهد همان فلسفۀ نیاز ما به انسان متخصّص است که کسی نمی تواند به بهانه های واهی به سراغش نرود.

همچنین از تعریفی که شهید مطهری (ره) در باره اجتهاد دارد و می فرماید: اجتهاد به معنای صحیح و منطقی، به کار بردن تدبر و تعقل در فهم ادلۀ شرعی است؛[2] یعنی داشتن اهلیت و تخصص فنی در این امر، می توان گفت که: مجتهد به کسی گفته می شود که اهلیت و تخصص تدبر و تعقل در فهم ادله شرعی دارا باشد.

باید توجه داشت که حصول این توانایی مستلزم فراگیری علوم بسیاری از جمله؛ ادبیات عرب، آشنایی با تفسیر قرآن، علم درایه (فهم معنای حدیث)، علم رجال (شناخت راویان حدیث)، علم اصول فقه (علم به عناصر مشترکی که در عملیات استنباط حکم شرعی مورد استفاده قرار می گیرند) و تبحر در علم فقه و …است. حصول این مقدمات در نتیجۀ تحصیل طولانی و تلاش و کوشش بی وقفه حاصل می شود و خود شخص رسیدن به این توانایی را در خود احساس می کند. اما کسی به اجتهاد مشهور می شود که اولاً: مقام علمی او توسط مجتهدان بزرگ تأیید شود. ثانیاً: خود نیز بخواهد که اجتهادش در جوامع علمی و غیر علمی اعلام شود. البته باید توجه داشت که مقام اجتهاد با مقام مرجعیت تقلید، تفاوت هایی دارد. هر مرجع تقلیدی مجتهد است، ولی هر مجتهدی مرجع تقلید نیست.