مفهوم شناسی شب یلدا

در باره مفهوم شناسی یلدا باید گفت: با توجه به این‌که اول دی ماه روز تجدید حیات مهر یا خورشید است، شب آن به نام یلدا؛ یعنی «تولد» مشهور شده است. «دَذوَ» در اوستا به معنای آفریدگار و خداوند و دَدوَ در پَهلَوی نیز شکل تغیر یافته همین واژه است. ماه دی نیز شکل فارسی جدید (دَدوی) است که نخستین روز آن، به نام آفریدگار است. ایرانیان آن را جشن می‌گرفتند؛ چرا که در روزگار گذشته این روز، روز تولد خورشید شکست ناپذیر معرفی شده است.

 ابوریحان بیرونی می گوید: دی ماه و آن روز را خرم روز است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است. وی پس از چند سطر می گوید: این جشن؛ یعنی روز اول دی ماه را (نود روز) می گویند؛ چون میان آن تا نوروز، درست نود روز فاصله هست.[1] همه این اشارات و نام ها، حاکی از آن است که شب یلدا و روز دیگان پیوند استواری با خورشید دارد، با مهر که از این روز بر تاریکی چیره شده و رو به افزایش می رود. این روز خورشید و روز مهر است و نزد ایرانیان، به ویژه ایرانیان مهر آیین، بسی گرامی بوده و بزرگترین جشن؛ یعنی جشن تولد مهر یا خورشید به شمار می رفته و آغاز سال محسوب می‌شده است.[2]

[1]. با توجه به این‌که اسفند ماه 29 روز است، از ابتدای دی تا پایان اسفند 89 روز می‌شود. اما این‌که ابو ریحان می‌گوید این مدت 90 روز می‌شود، شاید اشاره به سال‌های کبیسه که اسفند ماه 30 روزه است، داشته باشد. هر چهار سال یک‌بار اسفند ماه 30 روزه می‌شود.

[2]. ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، آثار الباقیه، ترجمه: دانا سرشت، اکبر، ص 344.