مفهوم شناسی خلافت

خلافت از ریشهٔ خلف بر وزن فَعْل است و در معانی: جانشینی، آیندگان و پشت به کار برده می‌شود. به آیات شریفه‌ای که در این مورد بیان می شود، توجه فرمایید: «فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً[1]؛ امروز پيكر تو را نجات می دهيم و از آب بيرون می افكنيم تا براى كسانی كه از پس تو می آیند (آیندگان)، مایه عبرت باشى»، خلف در این آیه شریفه؛ به معنای آیندگان آمده است.

«اتَّقُوا ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ[2]؛ پروا کنید از آنچه پیش روی و پشت سر شماست»، خلف در اين آيه؛ به معناى پس و پشت سر است.

همچنین خلف بر وزن فَعْل، معنای وصفی هم دارد که به معنای جانشين بد و آخر ماندۀ بد می آید؛ مثل: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى،‏[3] از پس آنها جانشينان بد به جا ماندند كه كتاب آسمانى را به ميراث بردند، مال دنيا را (به حرام) مى‏‌گيرند».

«فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ،[4] بعد از آنها جانشينان بد، ماندند كه نماز را ضايع كردند و پيرو شهوات شدند».

اما خليفه؛ به معناى نائب و جانشين است، حال گاهی این نیابت به خاطر غيبت منوبٌ عنه است، يا به جهت مرگ وی و يا براى عاجز بودن او و يا براى شرافت نائب است، و از همين قبيل است كه خداوند اوليای خويش را در زمین، خليفه و جانشین خود كرده؛ يعنى براى شرافت اولياء، به آنها مقام خلافت از خود را داده است؛ مانند این آیه شریفه: «هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ،[5] او كسى است كه شما را جانشينان اين زمين كرده، (بعضى را بر بعضى ديگر مرتبه‌‏هايى برترى داده) است».[6]