مفهوم شناسی اصول فقه

معنای لغوی اصول فقه

اصول جمع اصل و اصل در لغت چیزی است که شیء دیگر بر آن مبتنی است.^[1]

فقه در لغت به معنای فهم عمیق.[2]

معنای اصطلاحی اصول فقه

در تعریف اصطلاحی اصول فقه عبارت‌های مختلفی از اصولیین شیعه و اهل سنت ارائه شده كه در ذیل به چند تعریف معروف اشاره‌ای گذرا خواهیم داشت:

1. بسیاری از فقیهان قدیم، علم اصول ‌فقه را چنین تعریف كرده‌اند: «هو العلم بالقواعد الممهّده لاستنباط الأحكام الشرعیه الفرعیه»؛[3] یعنی اصول فقه عبارت است از علم به قواعدی كه برای به دست آوردن احكام شرعی فرعی، آماده شده است.

ولی متأخرین بر این تعریف اشكال نموده‌اند كه چنین تعریفی شامل مسئله حجیت ظن در صورت انسداد و مسئله اصول عملیه نخواهد شد.[4] از این رو‌ در گریز از این اشكال جمله دیگری بر این تعریف افزوده‌اند: «او التی ینتهی الیها فی مقام العمل، یا هر آنچه كه نهایتا در مقام عمل به آن استناد می‌شود».

2. مرحوم نائینی، تعریف دیگری ارائه كرده است: «هو العلم بالكبریات التی لو انضمّت الیها صغریاتها یستنتج منها حكم فرعی كلی»؛[5] علم اصول علم به كبریاتی است كه چنانچه صغریات به آنها ضمیمه شود، حكم فرعی كلی استنتاج می‌گردد».

3. تعریف حضرت امام خمینی (قدس سره) از علم اصول: «هو القواعد الالیة التی یمكن ان تقع كبری لاستنباط الاحكام الكلیة الفرعیة الالهیة او الوظیفة العملیة»؛[6] علم اصول فقه قواعد آلی و ابزاری می‌باشد كه ممكن است در مسیر استنباط احكام كلی فرعی قرار گیرد و یا بیان كننده وظیفه عملی مكلف باشد.

4. اصولیین شافعی مذهب، علم اصول را این گونه تعریف كرده‌اند: «هو معرفه دلائل الفقه اجمالا و كیفیة الاستفاده منها و حال المستفید».[7]