کپی شد
معنای نسخ، تبدیل و تحویل
نسخ در لغت به معنای زایل کردن و از بین بردن است؛ یعنی چیزی را ابطال کردن و چیز دیگری را جای آن گذاشتن است.[1] و در اصطلاح، به معنای برداشتن امری كه در شریعت اسلامی ثابت است و این به جهت پایان یافتن زمان آن است.[2]
به دیگر سخن، نسخ یکی از اصطلاحات علوم قرآنی است،[3] و در تعاریف زیادی که از نسخ شده است آن را در کنار لفظ “تبدیل” قرار داده اند و هر دو را به یک معنا گرفته اند؛ یعنی از نظر اصطلاحی،[4] نسخ و تبدیل هر گاه در یک سیاق استعمال شده و یا در کنار هم باشند، به یک معنا هستند.
علامه طباطبایی در این باره می فرماید: «معناى ديگر كلمه نسخ، نقل يك نسخه كتاب به نسخهاى ديگر است، و اين عمل را از اين جهت نسخ مي گويند، كه گويى كتاب اولى را از بين برده، و كتابى ديگر به جايش آوردهاند، و به همين جهت در آيه: “وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ، وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ، قالُوا: إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ، بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ”[5] به جاى كلمه نسخ كلمه تبديل آمده، و مىفرمايد: چون آیه ای را به جاى آیۀ ديگر تبديل مىكنيم، با اين كه خدا داناتر است به اين كه چه نازل مىكند، می گويند: تو دروغ مىبندى، ولى بيشترشان نمی دانند».[6]
اما گاهی هم برای تعریف نسخ، کلمۀ ” تحویل” به کار گرفته می شود، این کلمه که به معنای “تغییر” است، از جهاتی با کلمۀ نسخ ارتباط دارد؛ زیرا در یکی از اقسام نسخ هم، حکمی که تا به حال به آن عمل می شده است، به حکم دیگر تغییر پیدا می کند.
لذا برخی در تعریف لغوی نسخ می گویند: «النسخ هو تبديل الشيء من الشيء و هو غيره، و بمعنى النقل و التحويل من مكان إلى مكان؛ نسخ به معنای تبدیل یک چیز به چیز دیگر است؛ یعنی نقل و تحویل (تغییر) از یک مکان به مکان دیگر».[7]
بنابراین هر دو واژه (تبدیل و تحویل) را می توان به معنای نسخ دانست، اگر چه بین نسخ و تبدیل قرابت بیشتری است، تا بین نسخ و تحویل.
در برخی از آیات قرآن هم، واژۀ “تحویل” به معنای تغییر به کار برده شده است، از جمله می توان به این آیه اشاره کرد که می فرماید: “وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْويلاً”[8]؛ در سنت های الاهی هرگز تغییری نخواهی یافت”.
البته واژههای “تحویل” و “تبدیل” در فضایی غیر از بحث “نسخ” می توانند معانی اصطلاحی دیگری داشته باشند که در هر مورد، با توجه به سیاق جمله، آن معنا قابل تعیین است.
[1]. خوئی، سید ابوالقاسم، البیان، ص 277 ـ 278.
[2]. نک:نساء، 82.
[3]. برای دیدن معنای آن به سؤال 547 (سایت اسلام کوئست: 597) مراجعه کنید.
[4]. ر.ک: خاتمی، احمد، فرهنگ علم كلام، ص 214، انتشارات صبا، تهران، 1370 ش، در این کتاب می گوید: نسخ در لغت به معناى از بين بردن و ازاله است،… نسخ كردن كتاب يا نسخه برداشتن از آن نيز از همين معناى گرفته شده چه اين كه هنگامى كه انسان از كتابى رونويسى مىكند؛ مثل اين است كه كتاب اصل را از بين برده و تبديل به نسخه جديد كرده است؛ لذا در بعضى از آيات قرآنى به جاى نسخ تبديل گذارده شده است.
[5]. نحل، 101.
[6]. طباطبایی، محمد بن حسین، المیزان في تفسیر القرآن، همدانی، سید محمد باقر، ج 1، ص 377، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1374.
[7]. ابن عطیه، جمیل حمود، أبهى المراد في شرح مؤتمر علماء بغداد، ج 2، ص 26، موسسه اعلمی، بیروت، 1423ق.
[8]. فاطر، 43.