مشاهیر برجسته قم

صفحات درخشان قم مملو از نام عالمان، محدثان، فقها و مفسرانی است كه سرآمد روزگار بودند. تقوا و پاكی ایشان به همراه خدمات عظیم علمی و تلاش پیرامون حفظ و نشر علوم اهل بیت (علیهم السّلام) آن بزرگان، هنوز هم در آسمان علم و تمدن و فرهنگ می‎درخشد و یاد و آثار آنان هدایت‎گر انسان ‎ها و اندیشه و تفكرشان می ‎باشد. در این مقال مختصر اشاره‎ای گذرا به تعدادی از این مشعل ‎های فروزان می شود:

1. زكریا بن آدم.

نجاشی رجالی بزرگ شیعه وی را چنین می ‎ستاید: او عالمی سترگ، مورد اطمینان، ثقه و دارای منزلتی عالی بود و نزد امامان خاصه حضرت رضا (علیهم السّلام) موقعیت و جایگاه ویژه‎ای داشت. از عظمت مقام وی همین بس كه امام رضا (علیه السّلام) به او می ‎فرماید: (ای زكریا بن آدم)… به خاطر تو، از خاندان تو بلا دفع می‎ شود، هم چنان كه از اهل بغداد به خاطر امام موسی كاظم (علیه السّلام) بلایا دفع می ‎شد.[1] قبر شریف او در مقبره مبارک شیخان قم، نزدیک مرحوم میرزای قمی است.

2. زكریا بن ادریس یا ابوجریر قمی.

از زكریا بن آدم نقل شده است: «اوّل شب وارد بر محضر امام رضا (علیه السّلام) شدم در حالی که ابوجریر تازه درگذشته بود و امام برای او طلب رحمت كردند …». همچنین نقل شده او از امام صادق و امام كاظم و امام رضا (علیهم السّلام) روایت كرده و كتابی نیز داشته است.[2] قبر شریف او نیز در قبرستان شیخان واقع شده و سال رحلتش 201 قمری، پس از رحلت حضرت معصومه (سلام الله علیها) گزارش شده است.[3]

3. احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد اشعری قمی.

او از محدثان اهل قم است. وی از امام جواد و امام هادی (علیهما السّلام) روایت كرده و از خواص امام حسن عسکری (علیه السّلام) به شمار می ‎رفته و از ایشان نیز روایت دارد. او علاوه بر این كه از اصحاب سه امام معصوم

(علیهم السّلام) بوده، ‌به عنوان شیخ القمیین نیز اشتهار پیدا كرده است. طبق نقل شیخ صدوق او به حضور حضرت امام حسن عسکری (علیه السّلام) تشرف پیدا كرده و با امام زمان (علیه السلام) در آن جا دیدار كرده است. جریان دیگری نیز راجع به این مرد بزرگ نقل شده كه حكایت از مقام رفیع و شأن والای او دارد. شیخ صدوق ضمن حدیثی مبسوط نقل می‎ كند: احمد بن اسحاق از امام عسکری (علیه السّلام) پارچه‎ ای به جهت كفن خود تقاضا نمود. آن حضرت، سیزده درهم به او داده و فرمود: این را برای مصارف خودت خرج كن و آن چه را هم كه خواستی به تو می‎ رسد. سعد بن عبدالله، راوی خبر می‎ گوید: «چون به سه فرسخی حلوان (سرپل ذهاب) رسیدیم، احمد بن اسحاق، تب كرد و سخت بیمار شد، احمد فرمود: امشب مرا تنها بگذارید، از این رو هر كس به خوابگاه خود رفت، نزد صبح ناگاه كافور (خادم امام عسكری (علیه السّلام)) را دیدم كه می‎ گوید:‌خداوند مصیبت شما را با آنچه كه محبوب است جبران فرماید و بعد گفت: از غسل و كفن رفیق شما، احمد، فارغ شدم، اكنون برخیزید؛ او را دفن كنید راستی كه او عزیزترین شما در نزد آقایتان امام عسکری (علیه السّلام) است، آن گاه از چشم ما غایب شد.[4]

4. علی بن ابراهیم قمی.

او از بزرگان راویان شیعه و معاصر با حضرت امام حسن عسکری (علیه السّلام) بوده است. آثار علمی و روایتی متعددی از آن بزرگوار باقی مانده است که معروف‎ترین آن‎ها كتاب تفسیر او است. چون واسطه های بین ایشان و امام معصوم كم است، این کتاب از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. ضمناً پدر او از اصحاب امام رضا (علیه السّلام) بوده است. او در قم از دنیا رفت و دارای قبه شریفی در باقیمانده قبرستان شیخان می‎ باشد.[5]

5. علی بن حسین بن موسوی بن بابویه قمی.

او معروف به ابن بابویه است و از او به عنوان صدوق اوّل، نامبرده می‎شود. نجاشی راجع به ایشان می گوید: او با ـ حسین بن روح ـ یكی از نواب امام زمان (علیه السلام) ملاقات كرد و طی نامه ‎ای از امام (علیه السّلام) فرزند پسری خواسته بود كه امام نوشته بودند به زودی دو پسر به تو عطا خواهد شد. آن گاه دو پسر؛ یكی ابوجعفر، که همان صدوق معروف است و دیگری ابو عبدالله برای او متولد شدند.[6] در جلالت قدر آن بزرگوار همین بس كه امام عسکری (علیه السّلام) در توقیع شریفی كه برای او فرستاد، ‌در خطاب به او مرقوم فرمود: ‌یا شَیخی و معتَمَدی وَ فقیهی …؛ یعنی ای شیخ من و محل اعتماد و فقیه من … .

6. محمد بن علی بن الحسین بن بابوبه قمی، معروف به صدوق.

او در شهر قم، تولد یافت در حالی که وجود او به بركت دعای حضرت صاحب الامر (علیه السّلام) بود. آن بزرگوار در قم، رشد یافت و به ری مهاجرت كرد.[7] آثار و تألیفات آن مرد بزرگ، بسیار زیاد است. در حالات او آمده است كه در سال 355 قمری وارد بغداد شد. شیوخ طایفه، از او استماع حدیث می‎ كردند. در میان قمی ها كسی مانند او در حفظ حدیث و روایت و مطالب و كثرت علم، دیده نشده است.[8] بر اثر شدت اعتماد علماء بر روایات و نقل‎ هایش، به صدوق مشهور شد و او را رئیس المحدثین خوانده‎ اند. آن بزرگوار در سال 381 قمری در حالی كه عمر شریفش به هفتاد و چند سال رسیده بود، از دنیا رفت و قبر شریفش در شهر ری در راه مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی (سلام الله علیه) می ‎باشد.

7. آخوند ملا محمد طاهر قمی.

او از علمای بزگ قم در زمان صفویه بوده است. شیخ حر عاملی او را با عناوین؛ عالم، محقق، مدقّق، ثقه، فقیه، متكلم، محدث جلیل القدر، یاد كرده است. او صاحب تألیفات متعددی از قبیل: شرح تهذیب الحدیث، الاربعین فی فضایل امیر المؤمنین، الفواید الدینیه در ردّ بر حكما و صوفیه، و… . این بزرگوار در پایگاه علمی خود؛ (قم) از دنیا رفت و در نزدیكی قبر زكریا بن آدم مدفون گردید.

8. شیخ غلامرضا قمی معروف به حاج آخوند.

آن بزرگوار اهل قم بوده و مشهور به حاج آخوند بوده است. مرحوم آقا بزرگ تهرانی از او به «عالم محقق و فقیه متبحر از اعاظم» یاد كرده است. او از قم برای تكمیل مراتب علمی به نجف می‎ رود و در درس شیخ انصاری و میرزای شیرازی شركت نموده و آن گاه به قم برگشته و مرجع امور مردم و صاحب آثار متعدد علمی می گردد.[9]

9. حاج میرزا محمد ارباب.

او در سال 1273قمری در قم و در یک خانواده كشاورز تولد یافت و پس از فراگیری مقدمات و سطح، به عتبات عالیات رفت و از محضر مرحوم میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی استفاده علمی كرد. سپس به قم بازگشت و به جمع مروِّجین و محققین و مصنِّفین پیوست. آن بزرگوار طبع لطیفی داشته و اشعاری در مدح و مراثی اهل بیت (علیهم السّلام) می ‎گفته است. او در ماه جمادی الاول سال 1341 قمری در سن 68 سالگی در گذشت و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

10. مرحوم شیخ ابوالقاسم قمی.

او در سال 1281قمری در قم متولد شد و بعد از دوره مقدماتی به عتبات عالیات رفت و از دروس بزرگان نجف بهره‎ های فراوانی برد. از عبارات علامه تهرانی استفاده می ‎شود كه او در دوران تحصیل در كمال فقر و تنگدستی بوده كه بعدها به مقام والای اجتهاد نایل شده است. وی در سال 1322 قمری به زادگاه خود مراجعت كرد. او علاوه بر مراتب عالیه علمی، صاحب مقامات معنوی بالایی بوده و از نهایت تواضع، مخصوصاً در مقابل آیت الله حائری مؤسس حوزه، برخوردار بوده است. آن بزگوار در سال 1353 قمری دار فانی را وداع گفت و در مسجد بالاسر حضرت معصومه (سلام الله علیها) مدفون گردید.

11. حاج شیخ مهدی حكمی قمی.

او در سال 1280 قمری در شهرستان قم متولد شده و بعد از گذراندن مقدمات، به سامرا رفت و در درس مرحوم میرزای بزرگ شیرازی و پس از رحلت او در درس مرحوم فشاركی حاضر شد و سپس به نجف رفته و از درس مرحوم آخوند خراسانی استفاده نموده است و در سال 1322 قمری به قم بازگشت و بر اثر علمیّت بالا و مقامات زهد و تقوای معنوی كه داشت در نزد عموم طبقات، از احترام خاصی برخوردار بود. او در مسجد جامع قم اقامه جماعت می‎نمود و عهده‎ دار قضاوت و حل و فصل خصومات و منازعات بین مردم بود. تا بالاخره در مسافرت تابستانی كه به محلات داشتند در سال 1360 قمری از دنیا رفتند و پیكر پاكش بعد از حمل به قم در رواق حرم نزدیک قبر مرحوم حائری مدفون گردید.

12. حاج آقا حسین قمی.

او در سال 1282 قمری در قم متولد شده و پس از گذراندن دوره مقدمات به نجف رفته و بعد از طی دوره ‎های مختلف فقه و اصول و درایه و …، در سال 1331 قمری به مشهد مهاجرت كرده و بیست و چند سال به تدریس و وظایف مقرّره سرگرم بود و در زمان رضاخان به كربلا تبعید شده و ده سال در آن جا اقامت كرد. وی با آن همه علم و نفوذ مردمی، زندگی بی ‎آلایش و ساده ای داشت. وی در چهاردهم ربیع‌ الاول سال ۱۳۶۶ هجری قمری در نجف از دنیا رفت و در جوار مرقد امام علی (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

13. حاج میرزا محمد فیض قمی.

او در سال 1293 قمری در قم به دنیا آمد و بعد از مقدمات در سال 1317 به نجف مشرف گردید و بعد از كسب علوم مختلف به زادگاه خود، قم مراجعت كرد و سرگرم تدریس و تربیت طلاب و ارشاد مردم گردید. او در سال 1370 قمری در موقع ادای فریضه و در حالی كه در قنوت جمله «الهنا عاملنا بفضلك» را می ‎‎خواند، دار فانی را وداع گفت و آیت الله بروجردی بر او نماز خواند و در كنار صحن حضرت معصومه (سلام الله علیها) مدفون گردید.

14. محدث قمی.

محدث بزرگوار، حاج شیخ عباس قمی، از اركان علم حدیث و روایت در اعصار اخیر به شمار می‎ رود. او در سال 1294 قمری در شهر قم به دنیا آمد و بعد از طی مراحل مقدماتی به نجف اشرف رفت و از محضر بزرگان حوزه نجف بهره گرفت. سپس  در سال 1332 به مشهد مقدس رفت. او در زندگی خود دارای استقامت و پشت كار عظیمی بود و در طول عمر 65 ساله خود، علاوه بر تربیت نفوس بسیار، 33 جلد كتاب ارزشمند تألیف و منتشر نمود. او در مرتبه عالی یقین و اخلاص قرار داشت و برای علما و كتب آنها احترام خاصی قائل بود. وی در اواخر عمر به قصد عتبات عازم نجف اشرف در عراق شد و در شب 23 ذی الحجه سال 1359 قمری از دنیا رفت و در كنار استادش حاجی نوری در یكی از ایوان ‎های جنوبی قبلی صحن نجف اشرف دفن گردید.[10]