مشاغل و مناصب مهم علما در عصر صفویه

مقام‏هاى ویژه‏اى که به عالمان روحانى در عصر صفویه داده مى‏شد، درخور اهمیت فراوان است و اختیارات آنان را در شؤون مملکت و اداره امور، نشان مى‏دهد، که به برخى از این مقام‏ها اشاره مى‏شود:

1. مقام صدارت:

مقام صدارت، مقامی بود که به عالمان بزرگ داده مى‏شد. «صدر» به روایت تذکرة‏الملوک، عالى‏ترین مقام بود. او رئیس دیوان روحانى بود. نصب حکّام شرع، مباشران اوقاف، قضاوت درباره جمیع سادات، علما، شیخ‏الاسلام‏ها، وزرا و مستوفیان از وظایف وى بوده است. دادگاه‏هاى چهارگانه (احداث اربعه^[1])، بدون حضور صدر حکمى صادر نمى‏کرد. به صدرها، عنوان «نواب‏» یا نمایندگان شاه نیز داده بودند.

مقام «صدر» در زمان شاه اسماعیل یکم و سپس در عصر شاه طهماسب، نفوذ و گسترش بیشتری یافت. در عهد شاه عباس یکم، دو مقام صدر وجود داشت که وظایف آنان تفکیک نشده بود و مقام صدر را مدتى خود شاه به عهده گرفته بود. در عهد شاه عباس دوم، منصب صدر در شغل وزیر اعظم ادغام گردید. در عهد شاه سلیمان صفوى، مقام صدر به صدور (نواب) خاصه و عامه تقسیم شد: وظایف «صدر خاصه» پرداختن به امور خالصه سلطنتى بود، و رسیدگى به املاک عامه مردم به عهده «صدر عامه» بود. «صدر خاصه‏» زیر نظر «صدر عامه‏» انجام وظیفه مى‏کرد. صدر عامه یا صدرالممالک، گاهى به یک نفر تعلق داشت. بعدها در عهد سلطان حسین یکم، این مقام که عالى‏ترین مقام دربار صفوى بوده است، به مقام ملاباشى تبدیل شد.

از جمله کسانى که دارای لقب «صدر» بودند، مى‏توان به افراد زیر اشاره کرد:

1. تقى‏الدین محمد اصفهانى «صدر»؛ دوره طهماسب یکم.
2. ابوالولى انجو «صدر»؛ عصر محمد خدابنده و اوایل عصر عباس یکم.
3. میرزا رضى داماد؛ «صدر» عباس یکم.
4. صدر الدین محمد صدر؛ «صدر» عباس یکم.
5. رفیع الدین محمد صدر؛ «صدر» عباس یکم.
6. رفیع شهرستانى صدر؛ «صدر» عباس یکم.
7. میرزا مهدى اعتمادالدوله؛ وزیر و «صدر» عباس دوم.
8. مقام شیخ ‏الاسلامى:

شیخ الاسلامى، عالى‏ترین و مطلع‏ترین مقام قضایى آن عصر بود که گاهى مستقل و گاهى تحت نظارت مقام روحانى دیگرى عمل مى‏کرد و شیخ‏الاسلام پایتخت، عهده‏دار آن بود. «شیخ‏الاسلام‏»؛ عهده‏دار دعاوى شرعى، امر به معروف و نهى از منکر، رسیدگى به اموال غایبان و یتیمان بوده است.

شیخ‏الاسلام‏هاى معروف عصر صفویه عبارت بودند از:

محقق کرکى، شیخ حسین عاملى، شیخ على منشار (پدر زن شیخ بهائى)، شیخ بهائى و علامه محمد باقر مجلسى.

3. قاضی عسکر:

قاضى عسکر، مقام دیگرى بود که عهده‏دار امور روحانى لشگر بود و بعدها این کار محول به صدر شد. این مقام در اواخر عهد صفویه، تنها به مطالبه سربازان و اثبات دعاوى آنان مى‏پرداخت.

4. مقام ملاباشى:

عالى‏ترین مقام روحانى تشکیلات دولت صفویه، مقام «ملاباشی» بود. این مقام، صلاحیت صدور اجازه ازدواج با شاه‌زادگان خاندان صفوى را داشت. این مقام را براى اولین بار، سلطان حسین صفوى به علامه مجلسى (رحمه الله) داد و این منصب در واقع جایگزین منصب صدر که بالاترین مقام روحانى در عصر صفویه بود، گردید.^[2] در سال 1127 قمری، شاه سلطان حسین صفوی، منصب ملاباشی را پس از وفات ملاباشی آن عصر؛ مرحوم میر محمّد باقر خاتون آبادی، به ملا محمّد حسین ملاباشی تبریزی تفویض کرد.^[3]

مناصب روحانى دیگر نیز؛ چون: خلیفة ‏الخلفا، نقیب ‏النقبا، وزیر، مستوفى، متصدى موقوفات، مجتهد، قاضى القضات، مؤذن و حافظ در عصر صفویه وجود داشت.^[4]

[1]. در عصر صفویه، نظام قضایی ایران به دو بخش متمایز شرعی و عرفی تفکیک شد. محاکم عرف زیر نظر دیوان بیگی و محاکم شرعی تحت زعامت صدر اداره می‌شد. رسیدگی به چهار جرم قتل، تجاوز به ناموس، کور کردن و شکستن دندان که «احداث اربعه» نامیده می‌شدند، در صلاحیت دیوان بیگی بود و مباحث مربوط به حقوق خصوصی در حیطه اقتدار صدر بود. البته احداث اربعه با حضور صدر رسیدگی می‌شد. صدر خاصه روز شنبه و یکشنبه، و صدر عامه روز چهارشنبه و پنج‌شنبه در کشیک‌خانه حاضر می‌شدند تا به همراهی دیوان بیگی، به احداث اربعه رسیدگی کنند. حسینی، سید محمد و رضوانی مفرد، احمد، «ساختار نظام قضایی عصر صفوی»، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 41، شماره 3، ص 155 و 161.

[2]. حسنی، علی اکبر، علما و فقهای مشهور و نقش آنان در دربار صفویان، ماهنامه مکتب اسلام، شماره 5.

[3]. مهدوی، مصلح الدین، اعلام اصفهان، تصحیح، تحقیق و اضافات: نصراللهی، غلام رضا، ج 2، ص 284.

[4]. علما و فقهای مشهور و نقش آنان در دربار صفویان، ماهنامه مکتب اسلام، شماره 5.