مستدرکات نهج البلاغه

کتاب‌های مستدرک به کتاب‌هایی گفته می‌شود که با هدف تکمیلِ کتابی دیگر و جبران‌ کاستی‌های آن، تألیف شده‌اند؛[1] بنابراین منظور از مستدرکات نهج‌‌البلاغه؛ کتاب‌هایی است که با هدف جمع‌کردن سخنان و مواعظی از امیرالمومنین (علیه السلام) که مورد غفلت سید رضی قرار گرفته است، تألیف شده‌‌اند.[2] از سید رضی به‌عنوان اولین مستدرک‌نویس نهج‌البلاغه نام برده شده، وی برخی از صفحات نهج‌البلاغه را سفید گذاشته بود تا اگر در آینده سخنان و کلمات جدیدی از امام علی (علیه السلام) به‌دستش رسید، به آن اضافه نماید.[3]

با توجه به این‌که نهج‌البلاغه گزیده سخنان امام علی (علیه السلام) بود، بعد از سید رضی بسیاری از علما تلاش کردند سخنان دیگری از امام (علیه السلام) که در کتاب‌‌های دیگر وجود داشت، اما در نهج‌البلاغه نیامده بود را بر نهج‌البلاغه بیفزایند.[4] برخی از این آثار عبارتند از:[5]

التذییل علی نهج‌البلاغه: این کتاب تالیف عبد‌الله‌بن اسماعیل حلبی است که در قرن پنجم هجری تألیف شده‌است.

ملحق نهج‌البلاغه: این کتاب اثر احمد بن یحیی بن احمد بن ناقه است که در سال ۷۲۹ قمری تألیف شده‌است.

مستدرک نهج‌البلاغه: این کتاب اثر شیخ هادی کاشف الغطاء است که در سال ۱۳۶۱ شمسی تدوین شده‌است.

تمام نهج‌البلاغه: این کتاب را سید صادق موسوی تدوین کرده‌است و در بیروت و مشهد به چاپ رسیده‌است.

البته هیچ فردی – حتی سید رضی مؤلف نهج البلاغه – ادعا نکرده که تمام سخنان امام علی (علیه السلام) را در کتاب خود گردآوری کرده‌است و اساساً با توجه به شرایط آن دوره، چنین چیزی امکان‌پذیر نبود. در همین راستا سخنانی از امام علی (علیه السلام) در دسترس است که در نهج البلاغه نمی‌توان آن‌ها را یافت، اما بسیاری از آن‌ها در ضمن دیگر کتاب‌ها وجود دارد و برخی از اندیشمندان تلاش کرده‌اند تا روایات آن‌حضرت که در نهج البلاغه نیست را در کتاب‌های مستقلی گردآوری کنند.

برخی از این روایات، عباراتند از:

1. خطبه البیان: این خطبه به پيش‌گويی‌هايى درباره آينده و معرّفى اميرالمؤمنين علی (علیه السلام) به‌نقل از خود آن‌حضرت و هم‌چنين تبيين آخرالزمان و نشانه‌هاى ظهور حضرت مهدى (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می‌پردازد.[6]
2. خطبه بدون نقطه: خطبه‌ای منسوب به امام علی (علیه السلام) است که در آن از هیچ کلمه نقطه‌داری استفاده نشده و محتوای خطبه درباره ستایش و صفات خداوند می‌باشد.[7]
3. خطبه افتخاریه: در این خطبه امام علی (علیه السلام) خود را معرّفی می‌فرماید و به حوادثی از آینده و نشانه‌های ظهور اشاره می‌کند.[8]
4. خطبه تُطُنجیه: از آن‌جا که امام على (علیه السلام) در قسمتى از این خطبه می‌فرماید: «اَنَا الْواقِفُ عَلَى التُّطُنْجَیْنِ»؛ (من بر تطنجین ایستاده‌ام)، این خطبه را تطنجیه می‌گویند که به‌معناى دو خلیج از آب است و یا به‌معناى دنیا و آخرت است. آغاز خطبه با بخش «خلق عالم» با خطبه نخست نهج ‌البلاغه سید رضی، قرابت بسیاری دارد؛ بیشتر تعبیرات با جمله‌بندی دیگری، کاملاً متأثر از آیات قرآنی است و بر باورهای رسمی تکیه دارد.[9]
5. خطبه بدون الف امام علی (علیه السلام): روزی اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) مشغول گفت‌وگو بودند و گفتند که حرف «الف» از جمله حروفی است که بیشترین کاربرد را در زبان عربی دارد. در این زمان امام علی (علیه السلام) خطبه‌ای را خواندند که در آن هیچ الفی وجود ندارد.[10]

سخنان بسیار دیگری از حضرتشان نقل شده‌است که برای آگاهی از آن‌ها می‌توان به کتاب‌هایی مانند: «ملحق نهج البلاغه» نوشته احمد بن یحیی معروف به ابن ناقه کوفی[11] و «تمام نهج البلاغه» نوشته سید صادق موسوی مراجعه شود.

البته برخی در انتساب برخی از این خطبه‌ها به آن‌حضرت تردید کرده‌اند.[12]

[1]. رشاد، علی اکبر، دانشنامه امام علی، ج ۱۲، ص ۲۸.

[2]. همان، ص ۲۸ – ۲۹.

[3]. همان.

[4]. همان.

[5]. همان، ص۲۲.

[6]. يزدى حايرى، على بن زين العابدين، إلزام الناصب في إثبات الحجة الغائب عجل الله تعالى فرجه الشريف، محقق / مصحح: عاشور، على، ج ‏2، ص 149.

[7]. محمودى، محمد باقر، نهج ‏السعادة فی ‏مستدرک ‏نهج ‏البلاغة، مصحح: آل‏ طالب، عزیز، ج 1، ص 109 – 111،؛ موسوی، سید صادق، تمام نهج البلاغة، مصحح: سید، فرید، ص 335 و 336؛ ر. ک: سایت اسلام کوئست.

[8]. ر. ک: سایت اسلام کوئست.

[9]. ر. ک: حافظ برسى، رجب بن محمد، مشارق أنوار اليقين في أسرار أمير المؤمنين (عليه السلام)، محقق / مصحح: عاشور، على‏، ص 263‏.

[10]. ر.ک: سایت اسلام کوئست.

[11]. این کتاب با تصحیح محمدجعفر اسلامی محقق و پژوهشگر، و ترجمه سوسن عباسیان به تازگی توسط مؤسسه خیریه رهروان قائم آل محمد (علیهم‌السلام) به‌چاپ رسیده است.

[12]. سایت اسلام کوئست؛ و همان.