مرقد فاطمه معصومه (سلام الله علیها) و سير تاريخی بناهای حرم آن

پس از دفن حضرت معصومه (سلام الله علیها) در محل فعلی آن، موسى بن خزرج سایبانى از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این‌كه حضرت زینب؛ فرزند امام جواد (علیه السلام) در سال ٢٥٦ قمرى، اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا كرد.[1] پس از آن در طول سالیان دراز تا امروز مرقد مطهر ایشان همواره مورد توجه و احترام شیعیان و ارادت‌مندان بوده و بارها تجدید بنا شده و توسعه و تکمیل یافته‌است. این مدفن به‌تدریج به‌اندازه‌ای گسترش یافت که امروزه بعد از آستان قدس رضوی (علیه السلام)، باشکوه‌ترین و مشهورترین آرامگاه ایران است.[2] آستانه فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، از حرم حضرت معصومه، ساختمان‌ها، موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن تشکیل شده‌است که بیشترشان در شهر قم قرار گرفته‌اند.[3] . امروزه حرم مطهر دارای ضریح، گنبد، رواق‌ها، ایوان‌ها ،صحن‌ها، گلدسته‌ها و… زیبایی است که در ذیل به برخی از آن‌ها می‌پردازیم:

مرقد مطهر:

در سال 605 قمرى به دستور «امیر مظفر احمد بن اسماعیل»؛ بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ‌ترین استاد كاشى‌ساز آن زمان؛ یعنی محمد بن ابى طاهر كاشى قمى، كار ساخت و پرداخت كاشى‌هاى متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال 613 كاشى‌هاى آن آماده گردید و كار گذاشته‌شد. اخیراً در سال 1377 شمسى مرقد مطهر به شكل جدید كه آمیخته‌اى از كاشى و سنگ است، تجدید بنا شد و هم‌چنین دیواره‌هاى داخلى با سنگ مرمر سبز آراسته گردید.

ضریح:

در سال 965 هجرى، شاه طهماسب صفوى، در چهار طرف مرقد ضریحى آجرى آراسته به كاشی‌هاى هفت‌رنگ و كتیبه‌هاى معرّق بنا نمود و در اطراف آن منافذى باز بود تا هم مرقد دیده‌شود و هم زائران، نذورات خود را داخل ضریح بریزند. در سال 1230 هجرى قمرى، فتحعلى شاه همان ضریح را نقره‌پوش كرد كه این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280، ضریحى كه از نقره ضریح سابق و نقره‌هاى موجود در خزانه ساخته شده‌بود به جاى آن نصب گردید. این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال‌هاى متمادى روى مرقد حضرت باقى بود، تا این كه در سال 1368 هجرى شمسى به دستور تولیت آن زمان، شكل ضریح را تغییر دادند و ضریحى را با ظرایف و شاه‌كارهاى هنرى ویژه‌اى به جاى آن نصب نمودند كه آن ضریح هم‌چنان برفراز تربت نورانى حضرت برقرار است و در اسفند ماه 1380 شمسى اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت.

رواق‌ها:

محدوده‌هاى نزدیک‌تر به ضریح مطهر را رواق می‌گویند. حرم مطهر دارای چهار رواق است:

1. رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه‌كارى و گچ‌كارى‌هاى بسیار زیبا آراسته شده‌است.
2. رواق دار الحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.
3. رواق آیینه (شهید بهشتى) كه در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (سلام الله علیها) واقع است.
4. رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است.

صحن‌ها:

حرم مطهر دارای سه صحن است:

1. صحن نو (اتابكى):

این صحن زیبا داراى چهار ایوان شمالى، جنوبى و شرقى و غربى است: ایوان شمالى آن ورودى از میدان آستانه، و ایوان جنوبى ورودى از طرف قبله، و ایوان شرقى ورودى از خیابان ارم، و ایوان غربى همان ایوان آیینه است. در هر كدام از این ایوان‌هاى یاد شده ظرایف،  آثار هنرى، و معمارى خاصى به كار رفته‌است. این صحن آز آثار میزرا على اصغر خان صدر اعظم است كه از سال 1295 هجرى قمرى تا سال 1303 بناى آن طول كشیده‌است.

2. صحن عتیق (قدیم):

صحن عتیق (واقع در شمال روضه مباركه)، اولین صحنى است كه در این بارگاه مباركه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته‌است. ایوانى با عظمت در جنوب كه همان ایوان طلا (ورودى صحن به روضه مطهره) مى‌باشد، و ایوانى در شمال كه ورودى مدرسه فیضیه به صحن را تشكیل مى‌دهد كه ساختمان نقاره‌خانه روى آن بنا شده‌است، و ایوانى در غرب كه ورودى مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودى صحن عتیق به صحن نو واقع است. این صحن و ایوان‌هاى اطراف آن را «شاه بیگى»؛ همسر شاه اسماعیل صفوى در سال 925 هجرى قمرى بنا نمود. از سال 1377 نیز تعمیرات اساسى در این صحن و مقابر اطراف شروع شده‌است.

3. صحن صاحب الزمان (علیه السلام):

این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود 8 هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال 1381 شروع و در سال 1384 افتتاح گردید. ورودی شرقی «شبستان امام خمینی»، ورودی غربی «پل آهنچی» ، ورودی شمالی «بست مسجد اعظم»، ورودی جنوبی «خیابان جدیدالاحداث». دیواره‌های اطراف این صحن منقوش به کتیبه‌های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

گلدسته‌ها:

1. گلدسته‌های ایوان طلا:

در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته‌هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی 40 /17متر از سطح بام و قطر 50 /1 متر) ساخته شده‌است که بین پیچ ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، و «على» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس[4]، کتیبه‌ای قرار دارد، که سقف آن منقوش به آیه شریفه «ان الله و ملائکته یصلون …[5]» است. این مأذنه‌ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملك»[6]، در سال 1285 قمرى، طلا كارى شد. در سال 1385 شمسی، تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته‌ها صورت گرفت و سر گلدسته‌ها طلاکاری شد.

2. گلدسته‌هاى ایوان آینه:

بر فراز پایه‌هاى دو طرف ایوان، دو مأذنه است كه از بلندترین بناهاى آستانه مى‌باشد. ارتفاع آنها از سطح بام 28 متر و از سطح صحن 80 /42 متر و محیط آن 30 /3 متر می‌باشد. در بالاى مأذنه‌ها، كتیبه‌اى با پهناى حدود یک متر دیده مى‌شود كه متن آن در یكى از مأذنه‌ها «لا حول ولا قوة الّا بالله العلىّ العظیم» و در دیگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» است. پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر كاشى گرهى است كه در میان آن‌ها نام‌هاى پروردگار متعال خوانده مى‌شود. بانی آنها، «امین السلطان»[7] و معمار، استاد حسن معمار قمی می‌باشد و کاشی‌کاری گلدسته‌های مذکور، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده‌است.

3. گلدسته‌های صحن بزرگ:

این گلدسته‌ها در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت‌ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته‌ها، نام‌های مبارک «الله»، «محمد»، و «على» از بالا به پایین، چهار مرتبه نوشته شده‌است. [8]

[1]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ‏48، ص290؛ مجلسی، محمد باقر، زندگانى حضرت امام موسى كاظم(ع)، ترجمه بحار الانوار ، ص 260،

[2]. آستانه حضرت معصومه، ص ۳۵۸.

[3]. همان؛ برگرفته از ویکی شیعه.

[4].  بنای بلند با سقف آراسته به نقش و نگار، فرهنگ معین

[5]. احزاب، 56.

[6]. حکمران قم در سال 1285 هـ ق، سایت نورلایب.

[7]. امین‌السلطان در زمان سلطنت سه پادشاه قاجار، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه، صدراعظم بود، سایت پژوهه.

[8]. برگرفته از سایت حوزه نت با تلخیص و تغییرات.