مذاهب کلامی اهل سنت

اهل‌سنت در اعتقادات به چهار فرقه تقسیم می‌شوند.

الف) اصحاب حدیث

گروه و جريانى در ميان اهل سنت كه عهده‌دار گردآورى، آموزش و گسترش احاديث بودند و با استناد به ظاهر احاديث درباره مسائل اعتقادى و فقهى نظر مى‌دادند و استفاده‌كنندگان از روش‌هاى استدلالى عقلى در زمينه فقه و كلام را نكوهش مى‌كردند.[1] مالک بن انس، شافعی، احمد بن حنبل و داوود بن علی اصفهانی؛ رئیس مذهب داوودیه از بزرگان اهل حدیث در عرصه فقه به شمار می‌آیند.[2] در زمان درگيرى ميان اهل حديث و متكلمان، احمد بن حنبل  به دليل مقاومت در برابر فشارهاى مأمون و معتصم عباسى كه از حاميان معتزله بودند، رهبرى اهل حديث را به عهده گرفت.[3] قرار گرفتن معتزله در مقابل شیوه ظاهرگرایانه اهل حدیث، موجب شد در اوائل قرن چهارم افرادی؛ هم‌چون اشعری و ماتریدی در دفاع از اهل حدیث درصدد عقلانی کردن آن برآیند و مذاهب کلامی بعدی اهل سنت را پایه گذاری کنند.[4]

ب) معتزله

معتزله؛ جریانی فکری در اهل سنت است که عقل‌گرایی را مبنای فکری خویش قرار داد و با پذیرش حجیّت عقل، قلمرویی وسیع در حوزه نظر و عمل برای آن ترسیم نمود.[5] نخستین رهبر این گروه، «واصل بن عطاء» بود.[6] اصول بنیادین اعتقادی مذهب معتزله به «اصول خمسه» معروف است که عبارت‌اند از: توحید صفاتی، عدل، وعد و وعید (قطعی بودن پاداش و کیفر الهی)، منزلتی میان دو منزلت، امر به معروف و نهی از منکر.[7]

ج) اشعریه

اشعریه، پیروان مکتب کلامی ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری‌اند. وى شاگرد ابو على جبائى از عالمان معتزلی بود، اما در حدود چهل سالگى از معتزله دست برداشت و باقى حيات را در مبارزه با آنان گذراند و كتب بسيار در اثبات روش خود نوشت. ابو الحسن اشعرى در فروع فقه، تابع مذهب امام شافعى بود و مذهب اشعرى را بنياد نهاد.[8]

د) ماتریدیه

ابومنصور ماتریدی سمرقندى، در مشرق جهان اسلام به جانب‌دارى از اهل حدیث‌ برخاست.[9] ماتریدی از آرای کلامی ابوحنیفه، اقتباس زیادی نموده‌است. علاوه بر این‌که پیروان ماتریدی در فقه، پیرو ابوحنیفه‌اند.[10] دیدگاه وی در الاهیات، تنزیهی است.[11] برخی میان ماتریدیه و اشاعره، تفاوت مهمی نمی‌بینند، اما بیشتر محققان، آراء و روش کلامی ماتریدیه را از اشاعره جدا می‌کنند.[12]

[1]. رضوی، رسول، دانشنامه کلام اسلامی، مدخل «اهل حدیث»، ص ۵۶۳.

[2]. همان، ص ۵۶۵.

[3]. همان.

[4]. همان، ص ۵۶۷.

[5]. ر.ک: طالقانی و ملک مکان، «چیستی عقل در عقل گرایی معتزله»، مجله کلام اسلامی، ش ۸۴، ص ۱۲۹ – ۱۴۲.

[6]. مشكور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامى، ص ۴۱۶.

[7]. همان، ص ۴۱۷.

[8]. خاتمى، احمد، فرهنگ علم كلام، ص ۴۸.

[9]. سبحانى، جعفر، بحوث في الملل و النحل، ج ۳، ص ۱۱.

[10]. همان، ص ۱۳ و ۱۴.

[11]. جلالی، سید لطف الله، «پژوهشی در باب ماتریدیه»، مجله معرفت، شماره ۷۸، ص ۱۰۴.

[12]. همان، ص ۹۸ و ۹۹؛ سایت ویکی شیعه.