کپی شد
محمد بن اسماعیل نوه امام صادق (علیه السلام)
از زندگانى محمد بن اسماعیل اطلاعات چندانى در دست نیست. در کتب تاریخى از او نام برده نشده، ولى در علم انساب،[1] اطلاعاتى کوتاه درباره زندگانى وى وجود دارد. در کتب اسماعیلیان همراه با اشتباهات تاریخى فراوان، از او اطلاعات نه چندان صحیح موجود است. مهم‌ترین منبع اسماعیلى در باب زندگانى او، کتاب «عیون الأخبار» نوشته داعى اسماعیلى؛ «ادریس قرشى»، متوفاى قرن دهم هجرى قمری، است.
محمد پسر ارشد اسماعیل بود. وی از برادرش على چند سالى بزرگ‌تر بود. بنابر دیدگاه اسماعیلیان در زمان رحلت امام صادق (علیه السلام)، وى بیست و شش سال داشته است. بنابراین باید در حوالى سال صد و بیست هجرى (738م) به دنیا آمده باشد. وی اندکی پس از سال ۱۴۸ق/۷۶۵م، که اکثر شیعیان امامی حضرت موسی کاظم (علیه السلام) را به امامت شناختند، موقعیت خود در حجاز را متزلزل دید؛ به همین جهت از محل سکنای خانوادگی خود مدینه به عراق مهاجرت کرد و زندگی پنهانی خود را آغاز نمود و به همین سبب به «مکتوم« اشتهار یافت.
این مهاجرت مبدأ «دوره ستر» در تاریخ اسماعیلیان نخستین است که حدود صد و پنجاه سال طول کشید و تا تشکیل دولت فاطمیان در مغرب در سال 297 هجرى قمرى ادامه داشت. محمد پس از مهاجرت، پنهانی و با نام‌هایی مستعار؛ مانند «میمون« در بلاد مختلف می‌زیسته، و ارتباط خود را با مبارکیه که مرکزشان در کوفه بود، هم‌چنان حفظ می‌کرده است.[2]
ابن عنبه درباره محمد بن اسماعیل مى نویسد:
«عبیدلى؛ نسّابه معروف مى گوید: او امام میمونیّه[3] بود و قبرش در بغداد است. ابونصر بخارى نوشته است: وقتى هارون الرشید به حجاز سفر کرد محمد بن اسماعیل در نزد هارون الرشید سعایت امام کاظم (علیه السلام) را نمود و گفت: آیا مى دانى که در زمین، دو خلیفه وجود دارد که خراج مى گیرند؟ هارون گفت: منظورت کیست؟ محمد بن اسماعیل گفت: موسى بن جعفر؛ و اسرار جمع آورى زکات و خمس امام کاظم (علیه السلام) را بیان کرد؛ به همین علت هارون الرشید، امام موسى کاظم (علیه السلام) را دستگیر کرده و امام را به شهادت رساند. محمد بن اسماعیل به همراه هارون به بغداد رفت و در آن‌جا از دنیا رفت… ».[4]
بنابر دیدگاه ابن عنبه که از قدماى نسّاب خود نقل مى کند، محمد بن اسماعیل تا زمان زندانى شدن امام کاظم (علیه السلام)؛ یعنى سال 179 هجرى قمرى در مدینه بود و سپس همراه هارون الرشید به بغداد رفت و در آن جا درگذشت.[5] به هر حال محمد بن اسماعیل باید بین سال‌هاى 180 تا 190 هجرى در بغداد از دنیا رفته باشد.[6] [7]
تمام انساب شناسان بزرگ براى محمد بن اسماعیل فرزندانى را معرفى کرده‌اند. طبق نظر اسماعیلیان فاطمی، یکی از آنان به نام «عبدالله» پس از مرگ پدر رهبری «مبارکیه» را به دست گرفته بوده است.[8]
[1]. علم انساب از تعیین نسب (نژاد و تبار) مردم و روش‌های پژوهش در آن، با هدف پرهیز از خطا در تعیین نسب اشخاص سخن می‌گوید، اسلام کوئست
[2]. ر.ک: دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه: بدره‌ای، فریدون، ص 121؛ جمعی از نویسندگان، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، ص 683، مدخل «اسماعیلیه» از فرهاد دفتری.
[3]. از فرق اسماعيليه و پيروان عبداللّه بن ميمون قدّاح. ر.ک: مشکور، محمد جواد؛ فرهنگ فِرَق اسلامی، ص 434.
[4]. ابن عنبه، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص 215 و 216.
[5]. همان، ص 216؛ نیز بنگرید: عبیدلى، محمد بن محمد، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب، محقق: محمودی، محمد کاظم، ص 172؛ ابن طقطقى، محمد بن علی بن علی بن طباطبا، الاصیلى فی انساب الطالبین، محقق: رجایی، سید مهدی، ص 196 – 202؛ فخر رازى، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة، محقق: رجایی، سید مهدی؛ اشراف: مرعشی، سید محمود؛ ص 115 – 117؛ عمرى، علی بن محمد، المجدى فی انساب الطالبین، محقق: مهدوی دامغانی، احمد، ص 99 – 102.
[6]. فرمانیان، مهدی، درسنامه تاریخ و عقائد اسماعیلیه، ص 41.
[7]. برگرفته از سایت اطلاع رسانی آیت الله مکارم.
[8]. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، ص 683، مدخل «اسماعیلیه» از فرهاد دفتری.