محرمیت

مفهوم محرمیت

محرم در لغت از ریشۀ حرم به معنای حرام قرار داده شده است و جمع آن محارم می باشد.[1] اما در اصطلاح فقه اسلامی شامل گروهی از خویشاوندان نزدیک نسبی و رضاعی می‌شود که ازدواج با آن‌ها تا ابد حرام است مانند مادر و خواهر و خاله و عمه و دختر برادر و دختر خواهر  اما نگاه به آن ها جایز است[2] بدین معنا که حجاب اسلامی (پوشش تمام بدن به غیر صورت و دستان تا مچ) در میان محارم می تواند رعایت نشود اما در تعیین محدوده این جواز در میان محارم تفاوت هایی وجود دارد مثلا محدوۀ نگاه به همسر با محدودۀ نگاه به خواهر فرق می کند.[3]

قرآن کریم تعداد محارم را ذکر کرده است.  در سوره نساء چنین آمده است:” مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه‏هايتان و خاله‏هايتان و دختران برادران و دختران خواهرانتان و زنانى كه شما را شير داده‏اند و خواهران شيريتان و مادران زنانتان بر شما حرام شده‏اند. و دختران زنانتان كه در كنار شما هستند…”[4]

فوت یکی از زوجین و محرمیّت

اگر یکی از زوجین از دینا بروند، صیغۀ محرمیّت آنها از بین نمی رود، از این رو می بینیم در روایات ما آمده است که اگر زنی از دنیا برود شوهر[5] او نسبت به پدر و برادر حتی نسبت به فرزندانش برای غسل دادن او سزاوارتر بوده و ترجیح دارد.

عبدالله به سنان می گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: اگر خانمى بميرد، شوهر او مى‏تواند به اندام او بنگرد؟ و اگر مرده شوى زن نباشد، مى‏تواند بدن او را غسل‏ بدهد؟ و نيز اگر مردى بميرد، خانم او مى‏تواند به اندام او بنگرد و اگر لازم شود، مى‏تواند او را غسل بدهد؟ حضرت فرمود: مانعى ندارد.[6]

ابو بصير می گوید: از حضرت امام جعفر صادق (ع) پرسیدم كه هر گاه زنى بميرد چه کسی به نماز خواندن بر آن زن سزاوارتر است، حضرت فرمود: شوهرش سزاوارتر است به او، پس ابو بصير پرسيد كه شوهرش از پدر و فرزند و برادرش سزاوارتر است؟ حضرت فرمود بلى.

و در روايتى ديگر فرمودند: بلى او سزاوارتر است و می تواند او را نيز غسل بدهد، يا در غسل نيز شوهر او سزاوارتر است.[7]

محرمیت مادر زن

برای روشن شدن این موضوع آن را در قالب یک پرسش و پاسخ بیان می کنیم:

 س) اگر کسی با دختری ازدواج کند و بعد طلاق بگیرد بعد آن دختر با فرد دیگری ازدواج نموده و بمیرد آیا شوهر سابق می تواند بعد از مرگ آن دختر با مادرش ازدواج کند.

ج) یکی از کسانی که بر اثر ازدواج، به مرد محرم می شوند مادر زن است. اگر مردی با زنی ازدواج کند، به مجرد صیغۀ عقد (حتی قبل از دخول)، آن مرد با مادر زنش برای همیشه محرم می شوند و نمی توانند ازدواج کنند.[8]

بنابراین ازدواج با مادر زن حتی بعد از طلاق و فوت همسر، جایز نیست و حرام می باشد.

محرمیت مرد با دختران زن در ازدواج موقت

برای روشن شدن این موضوع آن را در قالب یک پرسش و پاسخ بیان می کنیم:

س: اگر زنی بعد از فوت همسر اوّلش ازدواج موقت انجام دهد، آیا مرد به دختران آن خانم محرم است؟

ج) اگر بعد از عقد موقّت نزدیکی صورت گرفته باشد، دخترهای آن زن بلکه نوه های دختری و پسری او نیز، با آن مرد محرم می شوند.[9]

فلسفۀ عدم محرمیت داماد به خواهر زن

پیش از پرداختن به پاسخ در باب فلسفه و چرایی احکام شرعی ناگزیر نکاتی را بیان می کنیم، سپس به پاسخ آن می پردازیم:

1. تمام احکام الاهی بر اساس مصالح و مفاسد است و ما قبول نداریم که احکام فقهی چرا ندارد.

توضیح این که، هیچ حکمی از احکام اسلامی بدون جهت، حلال و یا واجب و … نشده است و این طور نیست که چرایی در آن راه نداشته باشد. كسانی كه پایه توحید خود را محكم ساخته اند و طبق دلایل قطعی عقیده دارند كه قانون گذار اسلام؛ یعنی، خداوند متعال، بی نیاز مطلق و دارای علم و حكمت بی پایان است، هیچ گونه تردیدی نخواهند داشت كه تمام احكام و مقررات و دستورهای اسلامی كه پیامبر اسلام از طرف خدای متعال برای بشر آورده است، دارای مصالح و فوایدی می باشد؛ زیرا علم و حكمت خدای بزرگ ایجاب می كند كه هیچ فرمانی را بدون رعایت مصالح بندگانش صادر نکند و چنین افرادی همیشه در صدد پیروی از دستورهای الاهی هستند و دانستن و ندانستن جزئیات فلسفه و چرایی احكام در روحیه آنان اثری نخواهد داشت.

حضرت امام رضا (ع) می فرمایند:« همانا، چنین یافتیم كه هر آن چه را كه خدای تبارك و تعالی حلال فرموده صلاح و بقای بندگان در آن بوده است و به آن احتیاج دارند و بی نیاز از آن نیستند و در آن چه حرام نموده است نیازی برای بندگان به آن نیافتیم، بلكه مایه فسادی است كه ایشان را به سوی نابودی و هلاكت سوق می دهد».[10]

2. هر چند عقل آدمی، محدود است و نمی تواند به همۀ مصالح و حکمت و چرایی احکام، پی ببرد، اما باید دانست که در آیات و روایات به حکمت، ملاک و آثار، برخی از احکام به صورت کلی و یا جزئی اشاره شده، یا از راه قرائن می توان به نکاتی دست یافت؛ مثلاً کتاب «علل الشرایع» شیخ صدوق در بیان حکمت و فلسفه و چرایی احکام بوده و در آن جا بسیاری از روایات مربوط به آن جمع آوری شده است.

3. در مواردی که هم خداوند به حکمت برخی از احکام اشاره نکرده است، خود بر اساس حکمتی بوده است؛ مثلاً این نگفتن ها برای آن است که خداوند می خواهد روح تعبّد و عبودیت را در انسان تقویت کند. اگر کسی بخواهد بندگی خدای متعال را بکند، مگر ندانستن این که چرا نماز صبح دو رکعت است و نماز ظهر چهار رکعت؟ خللی به بندگی او وارد می کند؟! اگرچه همین عدد رکعات نماز نیز از یک چرایی برخوردار است، اما شاید بتوان گفت بزرگ ترین چرایی آن این است که خداوند می خواهد انسان را بیازماید و روح بندگی را در او شکوفا نماید؛ یعنی انسان بگوید من به حکیم بودن خدای خود باور دارم ، می دانم که او بیهوده دستوری را نمی دهد. من تسلیم او هستم و این اعمال را انجام می دهم اگر چه ندانم که برای چه نماز صبح را باید دو رکعت بخوانم و نماز ظهر را چهار رکعت .

4. تذکر این نکته نیز در پایان ضروری است که احكام و مقررات دینی نسخه هایی هستند كه پیامبران الاهی و پیشوایان دینی از طرف خدا برای بشر آورده اند تا سعادت و خوشبختی آنان را از هر جهت تأمین نمایند و اگر کسی نتوانست به حکمت و فلسفه یک حکمی پی ببرد، نباید آن را ناقص دانسته و ردّ کند و همه چیز را با عقل ناقص بشری و بدون زبان وحی الاهی، سنجیده و نتیجه بگیرد؛ آیا کسی که برای بیماری خود به پزشکی مراجعه نماید و او داروهایی برای درمان دردهایش بنویسد، آیا اوّلاً از او سؤال می کند که چرا فلان دارو را نوشته است؟ ثانیا اگر پزشک دارویی تجویز کرد که بیمار از حکمت آن بی اطلاع بود، آن را بدون اثر و بی فایده تلقی می کند؟!

پس، با توجه به توضیحات فوق، می توان به اندازه و قابلیّت و وسع عقلی خود دنبال چرایی و حکمت احکام شرعی بود و از آن ها سؤال نمود. با این كه ما حق سؤال را داریم، ولی هرگز نباید انتظار داشته باشیم كه با معلومات محدود بشری به تمام جزئیات اسرار و فلسفه احكام دست یابیم؛ زیرا این احكام از مبدئی سرچشمه گرفته است كه تمام علوم و دانش های وسیع امروز، در برابر علم او حكم قطره در برابر دریا را هم ندارد و اساساً ناچیزی معلومات ما در برابر مجهولات، مطلبی است كه امروزه دانشمندان بزرگ دنیا با صراحت كامل به آن اعتراف می كنند.[11]

شاید گفته شود؛ چطور است که داماد به مادر زن محرم است ولی به دخترش (خواهر زن) نامحرم؟ مگر مثلا چه فرقی بین دایی پدر یا دایی مادر با داماد وجود دارد؟

اگر چه شاید نتوانیم به همۀ حکمت های تشریع احکام پی ببریم، ولی سؤال ما این است که آیا هرکس به مادر محرم باشد باید به فرزندان مادر هم محرم باشد؟ دایی پدر یا دایی مادر هم خون و دارای رابطۀ نسبی با فرزندان ما هستند، ولی داماد رابطۀ هم خونی ندارد و فقط به سبب ازدواج با دختر است که وارد خانواده شده است و اگر روزی این ازدواج منجر به طلاق شود، اگر چه باز هم به خاطر مصالحی با مادر زنش همچنان محرم است، ولی دیگر رابطۀ این شخص با خانوادۀ دختر قطع می شود، علاوه بر این که داماد می تواند بعد از طلاق با دیگر دختران خانواده ازدواج کند، ولی دایی پدر یا دایی مادر چنین حالتی ندارند و برای همیشه با خانواده رابطۀ فامیلی دارند و در هیچ زمانی نمی توانند با دختران خانواده ازدواج کنند. دایی پدر با مادر خانواده محرم نیست، ولی با دختران خانواده محرم است. بنابراین نمی توان گفت هر کسی که با مادر محرم است، با فرزندان نیز محرم است و یا هرکسی که با فرزندان محرم است، با مادر هم باید محرم باشد.

 

نگاه به بدن خواهر زن و طریقه محرمیت با او

خواهر زن به داماد خانواده، نامحرم است ولی چون مرد، خواهر او را براى خود عقد کرده است (دائم يا موقت)، تا وقتى كه آن زن در عقد اوست نمى‏تواند با خواهر آن زن ازدواج نمايد.[12] و نگاه کردن جاهایی از بدن او که واجب است پوشانده شود، چه با قصد لذت و چه بدون آن حرام است.[13]

و بنابر فتوای برخی از مراجع تقلید در صورتی که خواهر زن دارای دختری باشد، می توان با شرایط خاص درباره عقد ازدواج که در رساله های توضیح المسائل آمده ( مانند رضایت پدر و مادر او[14])، او را به عقد خود درآورد تا خواهر زن به او محرم شود.[15]

حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:

1.خواهر زن با داماد نامحرم است و حکم سایر افراد نامحرم را دارد.

2.اگر خواهر زن، دختر بدون همسری داشته باشد، داماد می تواند با اجازه همسر خود، خواهر زاده وی را به عقد ازدواج موقت خود در آورد، پس از پایان مدت عقد، که می تواند کوتاه باشد؛ مثلاً چند ساعت، دختر مزبور بر مرد نامحرم خواهد بود، ولی مادر وی یعنی خواهر زن این مرد­ _ بر او حرام ابدی و محرم می شود.

حکم محرمیت، نسب، ارث و حلال زاده بودن فرزند پرورشگاهی

از دفاتر مراجع استفتا شد که اگر مردی پس از مدت ها بداند که پرورشگاهی است: 1. از کجا معلوم می شود حلال زاده است یا غیر آن؟ 2. با کسانی که قبلاً محرم بوده چه حکمی دارد؟ 3. رابطه آن با پدر در احکام ارث و مرگ چگونه است؟

پاسخ دریافتی از دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای و حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی به این شرح است:

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):

در هر صورت احکام نسب نسبت به کسانی که پدر و مادر و یا اقوام نسبی او نبوده اند، جاری نمی شود.

پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) در خصوص سؤال مذکور به این شرح است:

1. این امر که شخصی در پرورشگاه بزرگ شده است، دلیل بر حرام زاده بودن نیست و اگر در وقت انعقاد نطفه فرزند، مادر وی همسری داشته است، این فرزند ملحق به آن مرد و حلال زاده محسوب می شود.

2. اگر علم به محرم بودن برخی به عنوان خواهر یا مادر یا عمه یا خاله دارد، آنها محرم وی هستند و اگر آنها منسوبین زن و مردی هستند که شخص را بزرگ کرده اند و هیچ نسبتی با وی ندارند، محرم محسوب نمی شوند.

3. اگر شخص؛ پدری دارد که شرعاً پدر او محسوب می شود؛ یعنی در هنگام انعقاد نطفه این شخص، این پدر، همسر مادر وی بوده است، از او ارث می برد، ولی اگر شخصی بچه ای را بزرگ کرده و پدر خوانده وی محسوب می شود، ارثی به بچه نمی رسد.

پیوند اعضاء و محرمیت

در ابتدا برای روشن شدن این موضوع اسباب محرمیت از نظر اسلام را بیان می کنیم:

اسباب محرمیت از نظر اسلام عبارتند از:

1. نسب (تولد و تناسل)

2. سبب (ازدواج و زناشویی)

3. رضاع (شیر دادن و شیر خوردن)

احکام هر یک از این سه سبب در رساله های عملیه آمده است.[16]

اما پیوند اعضاء باعث محرمیت نخواهد شد؛ زیرا اوّلاً از هیچ یک از موارد بالا به حساب نمی آید. ثانیاً عضوی که از بدن انسان یا حیوانی گرفته می شود و به بدن انسان دیگری پیوند زده می شود پس از پیوند، عضو بدن او خواهد شد.حضرت امام خمینی (ره) در این زمینه فرموده اند:” بريدن عضوى از بدن كافر مرده‏اى كه خونش محترم نيست و يا مشكوك الحال است، براى پيوند زدن به بدن مسلمان جايز است، و پس از آن احكام بدن مسلمان بر آن جارى مى‏شود؛ زيرا جزئى از بدن او به شمار مى‏رود. هم چنين پيوند زدن عضوى از اعضاى بدن حيوان نجس العين مانند سگ به بدن مسلمان اشكالى ندارد، و احكام بدن مسلمان بر آن جارى مى‏گردد و به دليل آن كه جزئى از بدن شخص زنده به شمار مى‏رود و زندگى در آن جريان يافته است، پاك است و نماز خواندن با آن جايز است”.[17]

حکم محرمیت دو هم جنس قبل از عمل تغییر جنسیت

برای روشن شدن این موضوع آن را در قالب دو پرسش و پاسخ بیان می کنیم:

س 1) شخصی می پرسد: من ترانسکشوال هستم؛ یعنی جسمی دخترانه اما روح و گرایشات پسرانه دارم طوری که به پسرها گرایش ندارم، اما به دخترها گرایش نزدیکی کردن و سکس دارم و تی اس بودن من توسط دکتر تشخیص داده شده و نامه دادگاه برای مجوز تغییر جنسیت نیز دارم. حال می خواستم بپرسم آیا قبل از عمل تغیر جنسیت، می توانم با دختری که او هم راضی است با صیغه محرمیت محرم شویم.

س2) برای خواندن نماز هنگامی که در خانه تنها هستم می توان به صورت مردانه و بدون پوشش زنانه نماز خواند؟

ج 1) هر چند تی اس بودن شما از نظر پزشکان ثابت شده است، ولی شما از نظر شرعی، همچنان به عنوان یک زن شناخته می شوید. چون ملاک زن یا مرد بودن از نظر فقهی و حتی از نظر پزشکی، به نوع آلت تناسلی است.

بنابراین، بر اساس تمایلات یا گرایشات، جنسیت تعیین نمی شود و رفتار جنسی شما نسبت به هم جنس، یک انحراف فکری و روانی است که از نظر شرع حرام و گناه بوده و باید از آن دوری نمایید.

اما اگر به هر دلیلی تغییر جنسیت دادید و به مرد تبدیل شدید در آن صورت می توانید با یک زن ازدواج کنید. لذا تا قبل از تغییر جنسیت نمی توانید با یک زن (که هم جنس خود شما است به عنوان زن و شوهر) محرم شوید، حتی اگر آن دختر راضی بوده و صیغه محرمیت نیز جاری گردد، باعث محرمیت نمی شود.

ج2) پوشش لازم در مقابل نامحرم و نیز درحین نماز را رعایت نمایید. مگر هنگامی که در خانه تنها بوده که در این صورت برای خواندن نماز، داشتن چادر الزامی نیست و فقط پوشش مناسب کفایت می کند.

شرایط شیر دادن و محرمیت در نظر شیعه

از نظر مذهب شیعه امامیه (ع) شیر دادنی كه علت محرم شدن است هشت شرط دارد:

1. بچه؛ شیر زن زنده را بخورد نه شیر زن مرده را.

2. شیر آن زن از حرام مثل زنا، نباشد.

3. بچه، شیر را از پستان زن بمكد نه این كه با وسیله ای شیر را در كام بچه بریزند.

4. شیر خالص بوده و با چیز دیگری مثل غذا، مخلوط نباشد.

5. شیر از یک شوهر باشد، ولی اگر زن از شیر شوهر اول خود بچه ای را شیر دهد و بعد شوهر دیگر كند و از شیر آن شوهر، هم بچه دیگری را شیر دهد آن دو بچه با هم محرم نمی شوند و نیز اگر زن شیردهی را طلاق دهند و آن زن شوهر دیگری كند و از آن شوهر، فرزند آورد و تا موقع زاییدن، شیری كه از شوهر اول داشته، باقی باشد و مثلاً هشت دفعه، پیش از زائیدن، از شیر شوهر اول و هفت دفعه بعد از زاییدن، از شیر شوهر دوم، بچه ای را شیر دهد، آن بچه به كسی محرم نمی شود.

6. بچه به واسطه مرض، شیر را برنگرداند و اگر برگرداند، بنابر احتیاط واجب، كسانی كه به واسطه شیر خوردن، به آن بچه محرم می شوند، باید با او ازدواج نكنند و نگاه محرمانه هم به او ننمایند.

7. پانزده مرتبه یا یك شبانه روز، شیر سیر بخورد و یا مقداری شیر به او بدهند كه بگویند از آن شیر، استخوانش محكم شده و گوشت در بدن او روییده است بلكه اگر ده مرتبه هم به او شیر دهند احتیاط مستحب آن است كسانی كه به واسطه شیر خوردن به او محرم می شوند، با او ازدواج نكرده و نگاه محرمانه هم به او ننمایند كه این شیر خوردن چند شرط دارد:

1. در بین این پانزده مرتبه یا یك شبانه روز شیر خوردن، بچه غذا نخورد.

2. در بین آن، بچه شیر زن دیگری را نخورد.

3. در هر مرتبه، بچه بدون فاصله شیر بخورد ولی نفس تازه كردن و یا صبر كردن مختصر اشكالی ندارد.

4. دو سال بچه تمام نشده بلکه کمتر از دو سال داشته باشد.[18]

نتیجه: از نظر مذهب شیعه امامیه با یك بار شیر خوردن، محرمیت حاصل نمی شود و در چنین صورتی دختر و پسر می توانند با یک دیگر ازدواج كنند چرا كه شیعیان پانزده مرتبه و یا یک شبانه روز كامل شیر خوردن را شرط دانسته و سبب محرمیت می دانند.

شرایط شیر دادن و محرمیت در نظر اهل سنت

هر یك از مذاهب اهل سنت برای شیر دادنی كه سبب محرمیت است شرایطی قائل شده اند که در دیل به تفصیل بیان می کنیم.

الف: از نظر مذهب حنفیه، شیر دادنی كه علت محرم شدن است چند شرط دارد:

1. شیر مایع بوده باشد نه جامد مثل شیر خشك و … .

2. شیر در دوران طفولیت و شیر خوارگی بچه به شكم طفل برسد.

3. شیر خالص باشد نه این كه آن را با غذایی جامد، مخلوط كرده و به طفل بدهند، ولی اگر آن غذا مایع باشد دو صورت دارد.

الف. شیر بیشتر از آن غذا است،‌ موجب محرم شدن می شود.

ب. شیر كمتر از غذا است، موجب محرم شدن نمی شود.

4. زن شیرده بیشتر از نه سال سن داشته باشد.

ب) از نظر مالكیه، شیر دادنی كه موجب محرم شدن است چند شرط دارد:

1. بچه كمتر از دو سال داشته باشد.

2. رنگ شیر، سفید و همرنگ شیر باشد.

3. شیر به شكم طفل برسد.

4. شیر با چیز دیگری مثل غذا مخلوط نبوده باشد و در صورت اختلاط، اگر شیر، بیشتر از غذا بوده باشد، موجب محرم شدن است.

5. زن شیرده، بیشتر از نه سال داشته باشد.

ج) شرایط شیر دادن موجب محرمیت از نظر شافعیه:

1. سن زن شیرده، بیشتر از نه سال باشد.

2. زن شیرده، زنده باشد نه مرده.

3. بچه شیرخوار، كمتر از دو سال داشته باشد.

4. بچه شیرخوار، یقیناً پنج مرتبه از یك زن شیر خورده باشد نه كمتر از آن و شیر به شكم طفل رسیده و بچه، آن را قی نكرده باشد.

د: شرایط شیر دادن موجب محرمیت از نظر حنبلی ها:

1. زن شیرده، زنده باشد نه مرده.

2. زن شیرده، قابل وضع حمل باشد.

3. شیر به شكم طفل رسیده و بچه آن را قی نكرده باشد.

4. بچه شیرخوار، یقیناً پنج مرتبه از یك زن شیرخورده باشد نه كمتر از آن.[19]

نتیجه: از نظر حنابله و شافعیه مثلاً اگر یك بار شیر بخورد، موجب محرم شدن نبوده و دختر و پسر می توانند با یك دیگر ازدواج كنند هر یك از مذاهب حنبلی و شافعی نیز پنج مرتبه شیر خوردن را شرط محرم شدن دانسته و كسانی كه كمتر از آن مقدار شیر بخورند را نسبت به هم،‌ محرم نمی دانند ولی مذاهب حنفیه و مالكیه چون در شرایط شیر خوردن، تعداد مراتب شیر خوردن را شرط نمی دانند بنابراین در مذهب آنها حتی با یك مرتبه شیر خوردن، دختر و پسر با یك دیگر محرم شده و حق ازدواج با هم را ندارند