لهو و لعب

مفهوم شناسی لهو و لعب

لهو و لعب یعنی حرکت پوچ و بی معنا که صرفا برای کشتن وقت فراغت است و هیچ ثمری برای دین، دنیا و آخرت آدمی ندارد. لهو و لعب امری است منفی، و مؤمن هرگز عمر خود را به بطالت نمی‌گذراند.

خداوند راجع به خود می فرماید ما اهل بازی نیستیم: «و ما خلقنا السماء و الارض و ما بینهما لاعبین»؛[1] زمین و آسمان و آنچه را در میان آنهاست از سر بازی نیافریده‌ایم. و انبیا و مؤمنان را نیز از لهو و لعب، دور می‌داند: «والذین هم عن اللغو معرضون»؛[2] و مؤمنان کسانی هستند که کار لغو و بیهوده نمی‌کنند.

امام باقر (ع) فرمود: «سرگرمی مؤمن چهار چیز است: رسیدگی به مرکب سواری، گفت و گو با برادران ایمانی، خلوت و همنشینی با همسر، و نماز شب».

امام سجاد (ع) در مناجات ذاکرین فرمود: «خدایا توبه می کنم از هر لذتی بدون ذکر تو، و از هر راحتی بدون انس تو، و از هر شادی بدون قرب تو، و از هر مشغولیتی در غیر مسیر طاعت تو …».

بنابراین در نگرش اسلام، تفریح و سرگرمی باید دور از لغو و پوچی باشد و هدفی والا در بر داشته باشد.

مقصود (فقها) از واژۀ لهو سازگاری و هم نوائی آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد و خوش گذرانی است؛ یعنی ممکن است نغمه ای طرب انگیز نباشد، ولی از نغمه هایی باشد که در جلسات فاسقان و هواپرستان رایج باشد.[3]

مجالس لهو و خوش گذرانی

منظور از مجالس لهو و خوش گذرانی، مجالسی است که برای عیاشی، هوس رانی، رقص و پایکوبی تشکیل می شود و در عرف مقدسین از مجالس گناه محسوب می شود.[4] به عبارت دیگر، مجالس لهو و خوش گذرانی، مجالسی است که در آن موسیقی های مبتذل با اشعار باطل و بی محتوا خوانده می شود، آهنگ های مهیج و شهوت انگیز که معمولاً با رقص است نواخته می شود. در این گونه مجالس انسان از یاد خدا غافل شده و همین غفلت زمینۀ دوری انسان از خدا و اخلاق شده و ورود به فساد و فحشا، افتادن در گناه و معصیت و انحرافات جنسی و اخلاقی را به دنبال دارد.

تفریحات و سرگرمی ها از دیدگاه اسلام

آنچه ما در زبان فارسی از آن به نام “تفریح” یاد می کنیم، اگر چه از ریشۀ عربی “فرح” به معنای خوشحالی است، اما در متون اسلامی برای نشان دادن این معنا، معمولاً از کلمات دیگری، چون “تنزه”، “تفرج” و یا “لهو” استفاده می شود و افراد خوش گذران، با عنوان “فرحین” شناخته می شوند.

خداوند با آن که در بخشی از قرآن اعلام می دارد که “فرحین” و یا خوش گذرانان را دوست ندارد[5] و یا این که یکی از دلایل مجازات دوزخیان را خوش گذرانی های ناحق آنان در دنیا می داند،[6] اما از طرف دیگر، با استفاده از همان ریشۀ لغوی “فرح”، به افراد با ایمان دستور می دهد که به دلیل امدادهای معنوی خداوند، خوشحال باشند[7] و در وصف شهیدان نیز بیان می دارد که آنان با استفاده از نعمت هایی که در اختیارشان قرار داده شد به خوش گذرانی مشغول اند.[8]

دانشمندان لغت، معانی بسیاری را برای “لهو” در کتاب های خود گنجانده اند.[9]

در یک نگاه بسیار وسیع، می توان گفت که اگر نعمت های آخرت و دوام آن را به یاد آوریم، تمام امور مرتبط با زندگی دنیا، چه حرام و چه حلال، جز بازی و بازیچه ای نخواهد بود. آیات بسیاری از قرآن، چنین مفهوم وسیعی را ارائه کرده و دنیا و هر آنچه در آن است را “لهو” و “لعب” معرفی می کنند.[10]

در مقابل، و در نگاهی محدودتر، گاهی “لهو”، تنها به سرگرمی های معمولی گفته می شود که انسان را از یاد خدا باز می دارد.[11] و …

به هر حال الفاظ تقریباً مترادفی؛ نظیر “لهو”، “لعب”، “لغو”، “تفریح”، “سرگرمی” و ….، دارای مصادیق مختلفی بوده و علاوه بر آن یک فرد می تواند با انگیزه های متفاوت، به آنها بپردازد. بر این اساس از دیدگاه اسلام باید انواع و اشکال مختلف تفریحات و سرگرمی ها مورد تحلیل قرار گیرد:

1. سرگرمی و تفریح با اموری که از طرف دین مقدس اسلام ممنوع شمرده شده است: این تفریحات؛ نظیر مصرف مشروبات الکلی و یا مواد مخدر و روانگردان، قمار، موسیقی مطرب و … با هر انگیزه ای که باشد، مجاز نبوده و در این موارد، هیچ گاه هدف، وسیله را توجیه نخواهد کرد. به عنوان نمونه، نمی توان کنسرت مختلطی را بدون رعایت شئون مذهبی ترتیب داده و هدف آن را صرف در آمد فروش بلیط برای کمک به افراد بی بضاعت، آزادی زندانیان و … عنوان کرد.

در این گونه موارد، مقدس بودن هدف، نمی تواند توجیهی برای سرگرمی های حرام باشد. در قرآن کریم، دوری از چنین امورِی، از ویژگی های افراد با ایمان شمرده شده است.[12]

2. انسان ها برای ادامۀ زندگی و داشتن روحیه ای قوی، خواستار تنوع و تفریح هستند و یک نواخت شدن زندگی، در ادامۀ فعالیت های معمول مادی و حتی در زندگی معنوی آنان، خلل و آسیب وارد خواهد کرد. با این وجود، آیا اسلام مخالف هر گونه تفریح بوده و با آن به مبارزه بر می خیزد؟

تحقیق در منابع اسلامی، ما را به این نتیجه می رساند که اگر تفریح و سرگرمی در حدی باشد که موجب غفلت انسان از خداوند و دوری از هدف اصلی زندگی نشده و نیز رفتارهای حرامی در جریان این سرگرمی ها وارد نشود، نه تنها منعی از آن وجود ندارد، بلکه آنچه از قرآن و روایات برداشت می شود، این است که چنین تفریحاتی کاملاً مورد تأیید بوده و نقش آن در ادامۀ یک زندگی سالم انکار ناپذیر است.

اکنون شواهدی را در این ارتباط ارائه می کنیم:

1-2. با این که از واژه “لعب” در بسیاری از موارد به زشتی یاد شده،[13] اما هنگامی که فرزندان یعقوب (ع) به پدرشان پیشنهاد دادند که یوسف (ع) را برای تفریح و بازی همراه آنها بفرستد،[14] با این پاسخ روبرو نشدند که تفریح، شایستۀ افراد با ایمان نیست، بلکه تنها نگرانی خود را از احتمال آسیب رسیدن به یوسف ابراز داشتند[15] و حتی وقتی که برادران برگشته و عرضه داشتند که ما برای مسابقه رفتیم و او را نزد اثاث و وسائل خود گذاشتیم و …،[16] یعقوب (ع)، آنان را توبیخ نکرد که؛ چرا مسابقه گذاشتید و به تفریح مشغول شدید و … .

از مجموع این داستان می توان نتیجه گرفت که اصل تفریح و مسابقه و …، موضوعی ناپسند محسوب نمی شد.

2-2. امام صادق (ع) به نقل از کتاب پیامبران گذشته بیان می فرماید: هر مسلمان دانا، باید فرصت های زندگی خود را بر سه بخش تقسیم کند، بدین ترتیب که بخشی از آن را جهت کسب درآمد و گذران زندگی صرف کرده و بخش دیگری را به جمع آوری توشه و زاد برای آخرت بپردازد. بخش سوم زندگی او نیز باید به تفریحات سالمی که از رفتار حرام در آن خبری نیست، سپری شود و پرداختن به این بخش سوم (تفریحات)، کمکی برای این فرد مؤمن خواهد بود که آن دو بخش اول را با کیفیتی بهتر انجام دهد.[17] این حدیث، به تنهایی می تواند نشانگر مجاز بودن و حتی استحباب تفریحات سالم باشد.

3-2. در برخی روایات، پا از این فراتر گذاشته شده و نوع سرگرمی ها را با توجه به ویژگی های افراد مشخص نموده و به عنوان نمونه، بیان داشته که پارچه بافی، سرگرمی خوبی برای یک زن نیکوکار است.[18] و یا در حدیثی دیگر، نگهداری و تربیت اسبان سواری و نیز مسابقات تیراندازی از سرگرمی های مناسب اعلام شده است.[19]

برداشت ما از این دسته روایات، این است که بهتر است حتی در تفریحات، به اموری پرداخت که فایده ای جز سرگرمی نیز داشته باشد، نه این که لزوماً در جهان معاصر و با پیشرفت علم و صنعت و وجود کارخانه های نساجی و خودروسازی، باز هم خود را به موارد اشاره شده در روایات، محدود کرد.

3. گذشته از لهو و تفریح حرام که مطلقا ممنوع بوده و غیر از تفریحات هدفمندی که مجاز، بلکه مستحب است، آیا در تفریح و سرگرمی، حتی نوع مباح آن، محدودیتی وجود دارد؟

ما در اطراف خود با اشخاصی برخورد می کنیم که تمام و یا بیشتر زندگیشان را بیهوده می گذرانند. و گذراندن عمر به لهو و تفریح و خوش گذرانی، به صورت یک ویژگی اخلاقی برای آنان در آمده است.

تفریح برای این گونه افراد، وسیله برای رسیدن به یک هدف بالاتر نیست، بلکه خود سرگرمی به عنوان هدف نهایی به شمار می آید. چنین افرادی، مفهوم زندگی را در خوش گذرانی و تفریح دانسته و بالاتر از آن به چیز دیگری نمی اندیشند. آنها حتی دین و دینداری را چون بازیچه ای می پندارند که نوعی سرگرمی را برای آنان فراهم می کند.[20]

این افراد خوش گذران، وضعیتی متعادل نداشته و هرگاه به خواسته های خود رسیده و از نعمت های مادی خدا بهره مند شدند، به خوش گذرانی و بطالت پرداخته و اگر با مشکلی در زندگی خود مواجه شوند، افسرده و نا امید می شوند.[21]

آیا اسلام که دینی هدفمند بوده و ارزش واقعی یک انسان را در رشد معنوی او می داند، می تواند چنین رفتاری را تأیید کند؟!

چنانچه در بخش دوم بیان شد، تفریح سالم نیز زمانی مناسب است که تنها یک بخش از زندگی انسان را تشکیل داده و کمکی برای پیشبرد اهداف مادی و معنوی انسان باشد، اما نباید این سرگرمی ها به حدی گسترش یابد که تمام عمر انسان را تحت پوشش خود قرار دهد.

امام علی (ع) در این زمینه می فرمایند: تمام عمر خود را با بطالت و تفریح سپری نکن که نتیجه اش آن است که برای جهان آخرت هیچ توشه ای نیندوخته باشی.[22] و نیز می فرمایند: لهو و خوش گذرانی، انسان را از امور جدی باز می دارد.[23]

اگر گاهی مشاهده می کنیم که بزرگان دینی ما، مردم را از پرداختن به لهویات بازمی دارند و به عنوان نمونه، بیان می دارند که “اسلام شوخى ندارد؛ همه‏اش جدّى است، هزل ندارد؛ لغويات ندارد؛ لهويات ندارد؛ همه‏اش جدّى است، جدّيات است”،[24] دلیلش این نیست که تفریح حرام است، بلکه توصیه این بزرگواران، آن است که سرگرمی ها نیز باید هدفمند طراحی شوند که در این صورت، تفریح نیز نه تنها حرام و مکروه نخواهد بود، بلکه امری لازم در زندگی جدی انسان به شمار خواهد آمد.

با مروری در آنچه گفته شد، به این نتیجه می رسیم که هر تفریحی حرام نیست و اگر مرتکب حرامی دیگر نشویم، می توانیم برای تنوع در زندگی، تفریحاتی نیز داشته باشیم، اما نکات زیر را نباید از یاد ببریم:

1. حتی هنگام تفریح و سرگرمی های حلال نیز نباید از یاد خداوند غافل شد.

خداوند به افراد با ایمان توصیه می کند که حتی اموال و فرزندانشان، آنان را از یاد خدا غافل نکند.[25] در جای دیگر می فرماید که مؤمنان واقعی افرادی هستند که خرید و فروش و تجارت (که اموری مباح و لازم هستند)، آنان را از یاد خدا باز نمی دارد.[26] به فرمودۀ امیر المؤمنین (ع)، هر چه انسان را از یاد خداوند باز دارد، تفاوتی با قمار ندارد.[27]

در قرآن، داستان افراد سست ایمانی بیان شده که با شنیدن صداهایی که نشان از آغاز خرید و فروش و تفریح داشت، نماز جمعه را رها کرده و پیامبر (ص) را تنها گذاشتند. این افراد مورد توبیخ خداوند واقع شدند.[28]

در این راستا، باید دقت داشت که در دام افرادی گرفتار نشد که با در نظر داشتن تمایل انسان ها به تفریح، آنان را از راه مستقیم خداوند جدا می کنند.[29]

2. سرگرمی هایمان، تمام فکرمان را مشغول نکند، تا جایی که حتی زمانی که تفریحمان به پایان رسیده و در ظاهر به عبادت و نماز مشغولیم، اندیشۀ ما هنوز در دنیای تفریحات سیر کند؛ چون خداوند، خواسته های فردی که با افکار پراکنده به دعا برمی خیزد، را اجابت نخواهد کرد.[30]

امام خمینی (ره)، در این راستا و در نکوهش توجه بیش از حد به موسیقی، چنین اظهار می دارد: “تمام توجه، تمام اين مغز، مغز موسيقى مى‏شود. به جاى مغز جدّى، مغز لَهْوى مى‏نشيند. بايد يك آدمى باشد كه به سرنوشت خودش فكر كند، اين فكر را از او گرفته‏اند”.[31]

3. سرگرمی ها هدفدار باشد؛ زیرا یک کار می تواند با چند نیت متفاوت، احکامی گوناگون داشته باشد.

یکی از شیعیان، نظر امام صادق (ع) را در مورد شکار که نوعی سرگرمی است جویا شد.

امام در پاسخ، شکارچیان را به سه گروه تقسیم کردند: گروهی برای تأمین آذوقۀ خانوادۀ خود اقدام به این کار می کنند. شغل گروه دوم، شکار است و از این راه کسب درآمد می کنند و آخرین گروه نیز فقط برای خوشگذرانی دست به این کار می زنند. گروه اول و دوم، مشکلی ندارند، اما فرد با ایمان فرصت نمی کند که (روزها و هفته ها را) به دنبال شکاری که هیچ نفعی به او نمی رساند، سپری کند (و به عبارتی در گروه سوم قرار گیرد).[32]

بر این اساس، شکاری که جز از بین بردن محیط زیست، فایده دیگری ندارد، تفریح سالم به شمار نمی آید، اگرچه با هدفی متفاوت می تواند، هم تفریح و هم کسب درآمد باشد.

به همین ترتیب، ورزش تفریحی نیز اگر با هدف حفظ سلامت بدن و ایجاد نشاط باشد، موضوعی بسیار پسندیده است، اما برای فرد با ایمان سزاوار نیست که تنها با هدف وقت گذرانی به ورزش بپردازد! در دیگر تفریحات هم، این انگیزه افراد است که معیاری برای تأیید و یا عدم تأیید تفریح او از جانب اسلام می باشد.

4. چون هر فرد، به درونش، آگاه تر از دیگران است،[33] خود او بهترین گزینه برای تشخیص هدف تفریح است که آیا انگیزه اش، تنوع در زندگی و آماده شدن برای تلاش های جدی است و یا گذران عمر به بطالت.

5. هنگامی که به همراه دیگران در حال تفریح هستیم، باید مراقب باشیم که هیجانات خود را کنترل کرده و احترام طرف مقابل را رعایت کنیم؛ چون گاهی “اول تفریح با بازی و سرگرمی شروع شده و آخر آن به نزاع و درگیری می انجامد”.[34]

در پایان شایان ذکر است که در تحف العقول، از امام صادق (ع) نقل شده است: “إنما حرم الله الصناعة التی حرام هی کلها التی یجیء منها الفساد محضاً نظیر البرابط و المزامیر و الشطرنج و کل ملهو به و الصلبان و الأصنام و ما أشبه ذلک من صناعات الأشربة الحرام و ما یکون منه و فیه الفساد محضاً”؛ ممکن است برخی گمان کنند که در این روایت آنچه باعث لهو باشد به طور مطلق حرام شمرده شده است و با استفاده از این حدیث، بخواهند نتیجه بگیرند که تمام تفریحات و سرگرمی ها از دیدگاه اسلام، ممنوع است.

اما باید توجه داشت که فارغ از ارزش استنادی روایت موجود[35] این روایت هر تفریحی را حرام نمی داند؛ زیرا در آن روایت، عبارتی وجود دارد که مطلب ما را مورد تأئید قرار می دهد. روایت می گوید: “ما یکون منه و فیه الفساد محضاً ” و می دانیم از تفریح سالمی که دارای اهداف مثبت باشد، فسادی بر نخواهد خواست.

نظر اسلام دربارۀ شطرنج

بازی با آلات قمار در اسلام، حتی بدون شرط بردو باخت جایز نمی باشد،[36] همان طور که بازی با غیر از آلات قمار ولی با شرط بندی و برد و باخت (قمار) جایز نمی باشد.[37]

شطرنج در روایات ما و با توجه به کاربردی که داشته است جزو آلات قمار شمرده شده است، و طبیعتاً بازی با آن حتی بدون برد و باخت، حرام است.

امام صادق (ع) می فرماید: “شطرنج از باطل است” و ” هر آنچه که با آن قمار شود میسر است”.[38]

اما همان طور که استفاده می شود، دو چیز حرام است؛ اول: برد و باخت و قمار کردن، دوم: بازی با آلات قمار، پس اگر وسیله ای بر اثر مرور زمان و شرایط موجود، از آلت قمار بودن خارج شود و غالباً در بازی با آن، برد و باخت نشود، بازی با آن حرام نیست، لذا امام خمینی در استفتائی که از ایشان دربارۀ بازی با شطرنج شده است، به همین مطلب اشاره کرده اند:

سؤال: اگر شطرنج آلات قمار بودن خود را به‏طور كلى از دست داده باشد و چون امروز تنها به عنوان يك ورزش فكرى از آن استفاده گردد بازى با آن چه صورتى دارد؟

جواب: بر فرض مذكور اگر برد و باختى در بين نباشد اشكال ندارد.[39]

حکم بازی با شطرنج

درباره بازی با شطرنج نظر برخی از مراجع عظام تقلید شیعه چنین است:

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):

اگر به نظر مكلّف، شطرنج در حال حاضر از آلات قمار محسوب نشود در اين صورت بازى با آن بدون شرط بندى اشكال ندارد ولى پاسور عرفاً از آلات قمار محسوب مى‌شود و بازى با آن مطلقاً حتى بدون شرط بندى حرام است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

شطرنج و تخته نرد در هر صورت حرام است اما غیر این دو اگر با شرط بندی باشد حرام است و بدون آن نیز اگر در عرف محل آلت قماری شمرده شود به احتیاط واجب جایز نیست.

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

با توجه به این که شطرنج امروزه به عنوان یک نوع ورزش شناخته شده و آلت قمار محسوب نمی شود، بازی آن بدون برد و باخت مالی اشکالی ندارد.

حکم بازی تخته نرد و دبرنا

ظاهراً دبرنا غیر از تخته نرد است، ولی در هر صورت اگر تخته نرد یا دبرنا وسیلۀ قمار باشد بازی با آن بدون برد و باخت هم حرام است، ولی اگر وسیلۀ قمار بازی نیست در صورتی که شرط بندی و برد و باخت مالی در آن نباشد، بازی با آن بی اشکال است.

نظر مراجعۀ معظم تقلید دربارۀ نرد از این قرار است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):

اگر نرد عرفاً از آلات قمار محسوب شود، بازى با آن مطلقاً حتى بدون شرط بندى حرام است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

حرام است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

هر گاه آلات مذکور از آلت قمار خارج نشده باشد، و در نزد تودۀ مردم محل به عنوان یک وسیله ورزشى یا تفریحى شناخته نشود، بازى با آن بدون برد و باخت مالى نیز اشکال دارد.

حکم کبوتر بازی

کبوتر بازی به خودی خود اشکال شرعی ندارد، ولی با توجه به این که به طور معمول موجب آزار و اذیت دیگران و همسایگان شده و در برخی از مناطق مردم به چنین شخصی به دیدۀ انسان لا ابالی نگاه می کنند، می توان گفت انجام آن اشکال دارد، لذا مراجع عظام تقلید با توجه به اثراتی که این عمل دارد، چنین فرموده اند:

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):

اگر موجب اذیّت و ‏آزار دیگران گردد و يا موجب ترتب مفسده و گناه گردد و يا منع قانونى داشته باشد جایز نیست.‏

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

از آن جایی که گاهی این کار موجب آزار و اذیت همسایگان و منجر به نگاه حرام می شود از آن پرهیز کنید.

دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

مجرد نگاه به پرواز کبوتر و لذت بردن از آن گناه ندارد، ولی چنان چه در حد لهو و غیر متعارف و بازداری انسان از مشاغل عرفی باشد اشکال دارد که مستلزم گناهان عدیده است جایز نیست.

دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

فی نفسه اشکال ندارد.

پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:

اگر کبوتر بازی به قصد امری عقلایی مانند انتقال پیام ها از طریق کبوتران یا جوجه کشی از آنها باشد، کراهتی ندارد و جایز است، اما اگر بدون نکتۀ عقلایی انجام شود، مکروه می باشد و اگر موجب ایذاء مؤمنین یا عمل حرام دیگری باشد، جایز نیست.

بازی با پاسور بدون برد و باخت

در خصوص بازی کردن با پاسور (ورق بازی) بدون برد و باخت و برای سرگرمی با توجه به این که در بین برخی از جوانان عادی شده، مراجع عظام فرموده اند: بازى با ورق‏هایى كه عرفاً، آلات قمار محسوب مى‏شوند (پاسور)، مطلقا جائز نیست (چه با برد و باخت و چه بدون برد و باخت)، ولى بازى با ورق‏هایى كه عرفاً آلت قمار محسوب نمى‏شوند؛ مثل ورق هایی که نوعی بازی فكرى محض بدون شرط بندى بوده و متضمّن مفاهیم علمى و دینى باشند، جایز است یا ورق‏هایى كه با چیدن آنها به نحو خاصى، بعضى از شكل ها مثل موتور سیكلت یا ماشین و مانند آن ایجاد مى‏شود بدون شرط بندى اشكال ندارد.[40]

مقام معظم رهبری در این زمینه فرموده اند: “بازى با ورق‏هایى كه عرفاً، آلات قمار محسوب مى‏شوند، مطلقاً جائز نیست، ولى بازى با ورق‏هایى كه عرفاً آلت قمار محسوب نمى‏شوند، بدون شرط بندى اشكال ندارد.

به طور كلى بازى با هر چیزى كه مكلّف تشخیص دهد از آلات قمار است و یا در آن شرط بندى شود، به هیچ وجه، جائز نیست و بازى با هر وسیله‏اى كه جزو آلات قمار به حساب نیاید، بدون شرط بندى، اشكال ندارد”.[41]

نظر مراجع به تفصیل به شرح زیر است:

دفتر حضرت آیت الله مقام معظم رهبری (مد ظله العالی):

پاسور عرفاً از آلات قمار محسوب می شود و بازی با آن مطلقاً حتی بدون شرط بندی حرام است.

دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

هر گاه آلات مذكور از آلت قمار خارج نشده باشد،‌ و در نزد تودۀ مردم محل به عنوان یك وسیله ورزشی یا تفریحی شناخته نشود،‌ بازی با آن بدون برد و باخت مالی نیز اشكال دارد.

پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت افاضاته) به این شرح است:

معیار در این كه چیزی‌‌، مانند ورق های بازی (پاسور)، آلت اختصاصی قمار است یا خیر، قضاوت عرف است، پس اگر در جامعه ای پاسور آلت اختصاصی قمار نباشد، بازی با آن بدون برد و باخت جایز خواهد بود.

حکم بازی بیلیارد و بولینگ

در باره حکم بازی بیلیارد و بولینگ از دفاتر مراجع تقلید استفتاء شده است که شرح آن چنین است:

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):

بیلیارد اگر با برد و باخت و یا موجب ترتب مفاسد اخلاقی یا اجتماعی و یا مستلزم همراه بودن با محرّمی از محرمات الاهی باشد جایز ‏نیست؛ و بولينگ اگر از آلات قمار نباشد بدون شرط بندى اشكال ندارد.

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

هر گاه آلات مذکور از آلت قمار خارج نشده باشد، و در نزد تودۀ مردم محل به عنوان یک وسیله ورزشى یا تفریحى شناخته نشود، بازى با آن بدون برد و باخت مالى نیز اشکال دارد.

پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:

بدون شرط بندی و به عنوان ورزش بلامانع است.