قمر در عقرب، واقعیت یا خرافه؟

مقدمه:

قبل از تبیین واقعیت یا خرافه بودن قمر در عقرب، ابتدا لازم است معنای قمر در عقرب، روشن شود. برای روشن تر شدن بحث نخست برخی از واژگان را معنا می شود:

صورت های فلکی: صور فلكى به مجموعه‏اى از ستارگان گفته مى‏شود كه شكل خاصى در نظر ما دارند.[1] این صورت ها شبیه عقرب (صورت فلکی عقرب)، خرچنگ(صورت فلکی سرطان)، شیر(صورت فلکی اسد) و … است.

دایرة البروج: خورشید در طول يک سال شمسی مسير مشخصی را در ميان ستارگان می پيمايد. مسير حرکت خورشيد در کره سماوی را دايره البروج می نامند.[2]

برج های نجومی: پیشینیان، ستارگان موجود در مسير حرکت خورشید طی یک سال را، به دوازده برج نجومی تقسيم نموده اند که خورشيد به ترتيب در هرکدام حدود يک ماه توقف می کند. (همان طور که واضح است، این مبنای پیشینیان در سال های بعد مورد نقض واقع شد، و اثبات شد که خورشید ثابت و زمین به دور آن در حال چرخش است)، این برج ها از برج حمل (فروردین) شروع شده و به برج حوت (اسفند) ختم می شود. قابل توجه است که نام گذاری این برج ها بر اساس صورت های فلکی است؛ یعنی به همان نام های صورت های فلکی، نام گذاری شده اند.

بعد از گذشت سالیان طولانی، تطابقی که بین صور فلکی و برج های نجومی بود، از بین رفته است. در شکل زیر به خوبی می توان، این عدم تطابق بین صورت فلکی عقرب با برج نجومی عقرب را دید.

چیستی قمر در عقرب:

قمر در عقرب به این معنا است که (برای کسی که روی زمین قرار دارد) كره ماه برابر صورت فلكى” عقرب” واقع شده است.[3]

ماه (قمر، moon) در طول یک ماه قمری، که حدود 29.5 روز است، یک بار به طور کامل دور زمین می چرخد! این یک دور کامل، به دوازده قسمت مساوی تقسیم شده (12 تا 30 درجه) و برج هایی نیز برای هر یک از این دوازده صورت فلکی انتخاب شده؛ حمل، ثور، جوزاء، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، حوت، دلو، جدی. هر یک از این نام های دوازده‌گانه، متناسب با صورت فلکی ستاره های دوردستی است که ماه در مقابل آنها است.

قمر (ماه) در هر یک از این صورت های دوازده‌گانه، یک دوازدهم طول ماه قمری صبر می کند. (که حدود 2 روز و 10 ساعت و 48 دقیقه است) به عنوان مثال، در هر ماه قمری، قمر (ماه) حدود دو روز و نیم در برج و صورت‌ فلکی عقرب می باشد. پس از گذشت صدها سال، صورت فلکی، از برج نجومی (که در واقع موقعیت و پوزیشن های 30 درجه ای از پیش تعیین شده بود) کمی فاصله گرفت.

در حال حاضر، حدود 28 درجه (27.96 درجه) بین «برج» و «صورت فلکی» اختلاف وجود دارد.

منظور از کراهت سفر و ازدواج در زمانی که قمر در عقرب است به چه معنا است؟ آیا به این معنا است که قمر در صورت فلکی عقرب است یا این که قمر در برج عقرب است؟

دیدگاه های فقهاء:

فاضل هندی می گوید: «ظاهر روایت امام صادق (ع)، حمل بر عرف منجمین می شود که منظور آنان نیز از قمر در عقرب، برج عقرب است».[4]

صاحب جواهر نظری خلاف این مطلب دارد، وی در ادامۀ کلام فاضل هندی می گوید: «بلکه ظاهر این است که خبر امام صادق (ع) برای عامۀ مردم بیان شده است، و آنان نیز محاسبات و دقت های نجومی را متوجه نمی شوند».[5]

البته ایشان در آخر تأکید کرده است که بهتر است احتیاط رعایت شود.[6] روش احتیاط هم این است که چون قمر هر دو روز و نيم- برابر 60 ساعت- از مقابل هر برج و از جمله برج عقرب عبور مى‌كند، وقتى از برج عقرب گذشت لازم است 24 ساعت ديگر بر آن افزود و جمعاً سه روز و نيم صبر نمود و سپس در امر ازدواج مثلا صيغۀ عقد را اجرا كرد.[7]

نتیجه:

ممکن است نظریه ای که قائل است: مقصود از قمر در عقرب،در روایت امام صادق (ع)، صورت فلکی عقرب است، به دو وجه زير تقويت شود:

1- در هنگام صدور روايت (قرن نهم ميلادی)، برج و صورت فلکی تطابق کامل نداشتند و احاله فهم قمر در عقرب به عرف، به صورت فلکی که مورد فهم اغلب مردم بوده است منصرف بوده است.

2- در برخی از استفتاءات از مراجع عظام تقلید به این سؤال اشاره شده است و نظر نهایی همان قرار گرفتن ماه در صورت فلکی عقرب، تعیین شده است.[8]

بعد از این مقدمه به تبیین اصل مطلب می پردازیم:

مردم از قدیم به برخی از تأثیرات نجوم و اجرام آسمانی بر زندگی شان پی برده بودند و احیاناً در برخی از اقوام آن قدر اهتمام به این امور زیاد بود که به سمت و سوی خرافات کشیده شدند.

اگر چه چنین تأثیراتی را به طور کلی نمی توان انکار کرد، ولی آن چه از آموزه های اسلامی استفاده می شود آن است که نباید به این امور بیش از حدّ مجاز اعتنا کرده و آن ها را در زندگی خود وارد کرد؛ به عنوان نمونه در چندین روایت، ائمه (ع) به این موضوع اشاره کرده اند.

شخصی به امام صادق(ع) عرض کرد: «من به گونه ای در نجوم غرق شده ام که هر گاه بخواهم کاری انجام دهم، آن را با اطلاعات نجومی خود می سنجم، اگر برای آن طالع شر و نحسی دیدم آن را انجام نمی دهم و هر گاه طالع خیر و خوبی برای آن دیدم، شروع به اقدام می کنم. امام فرمود: آیا به آن چه به دست آورده ای اعتقاد داشته و بر طبق آن عمل می کنی؟ عرض کرد: بله، امام فرمود: همۀ کتاب هایت (کتاب های نجومی) را نابود کن و به این علم عمل نکن».[9]

در روایت دیگری امام علی (ع) در پاسخ به مردی که از حضرت خواسته بود، به علت نحوست برخی ایام، در آن روز به جنگ خوارج نرود، فرمود: «گمان مى‏كنى تو از آن ساعتى آگاهى كه اگر كسى حركت كند زيان نخواهيد ديد؟ و مى‏ترسانى از ساعتى كه اگر كسى حركت كند ضررى دامن گير او خواهد شد؟

كسى كه گفتار تو را تصديق كند، قرآن را تكذيب كرده است، و از يارى طلبيدن خدا در رسيدن به هدف‏هاى دوست داشتنى، و محفوظ ماندن از ناگواری ها، بى‏نياز شده است. گويا مى‏خواهى به جاى خداوند، تو را ستايش كنند. چون به گمان خود مردم را به ساعتى آشنا كردى كه منافع شان را به دست مى‏آورند، و از ضرر و زيان در امان مى‏مانند. اى مردم، از فرا گرفتن علم ستاره شناسى براى پيش گويى‏هاى دروغين، بپرهيزيد، جز آن مقدار از علم نجوم كه در دريا نوردى و صحرا نوردى به آن نياز داريد، چه اين كه ستاره شناسى (و پیش بینی هایی در رابطه با آیندۀ افراد) شما را به غيب گويى و غيب گويى به جادوگرى مى‏كشاند، و (چنین) ستاره شناسی چون غيب گو، و غيب گو چون جادوگر و جادوگر چون كافر و كافر در آتش جهنم است. با نام خدا ( و با توکل بر خدا) حركت كنيد».[10]

البته این مطلب را هم نباید نادیده گرفت که به اعتراف خود منجمین، این گونه برداشت های غیر مادی و حکم های غیبی از حالات نجوم و ستارگان، دقیق و قطعی نیست و فقط مجرد ظن و احتمال است.[11]

اما بعد از آن که اسلام، مسلمانان را از افتادن در خرافات باز داشت، در برخی از موارد به اموری اشاره کرده است که نوعی اعتراف به دخالت اجرام آسمانی در برخی از امور زندگی انسان ها است، البته روشن است که در این گونه امور فقط باید به مقداری که شرع بیان کرده است، اکتفا شود.

در روایتی امام صادق(ع) می فرمایند: «هر کس در هنگامی که قمر در عقرب باشد، مسافرت یا ازدواج نماید، خیری نمی بیند».[12]

مى‌دانيم كه اين گونه روايات در مقام بيان علّت تامّه نيست، بلكه در مقام بيان اقتضاى امكان و احتمال است؛ لذا فقهاء، سفر و اجرای صیغۀ ازدواج را در هنگامی که قمر (ماه) در برج عقرب باشد، حمل بر كراهت كرده‌اند.[13]

بنابراین؛ با توجه به مطالبی که ذکر شد می توان چنین نتیجه گرفت که موضوع قمر در عقرب امری است که بر طبق آن فتوا داده شده است ولی باید در نظر داشت که فتوا ویژۀ مواردی است که در روایت ذکر شده است (سفر، ازدواج)، و علاوه بر این، حکمی که به آن فتوا داده شده کراهت است نه حرمت؛ لذا برخی از فقهاء گفته اند: اگر امر اهم مانند اطاعت والدین (مثلاً والدین به فرزند خود در روزی که قمر در عقرب است، دستور سفر دهند) یا حج واجب، با این موضوع تنافی پیدا کند، آن امر اهم مقدم می شود.[14]