فرق مفهوم با ماهیت

برای تبین بهتر تفاوت بین ماهیت و مفهوم لازم است آن را در ضمن چند نکته بیان نماییم.

1. مفهوم اعم از ماهيت است. مفهوم حقيقي که به آن معقول اولي نيز گفته مي شود، همان ماهيت است، البته ماهيت به حمل شايع؛ يعني مفاهيمي مانند سياهي، سفيدي، سنگ، چوب و نظاير آن، نه ماهيت به حمل اولي که خودش يک مفهوم اعتباري در شمار معقولات ثانوي است.[1] معقولات ثانوي بر خلاف مفاهيم حقيقي، اعتباري و غير ماهوي هستند و اين قابليت را ندارند که هم در ذهن بيايند و هم در خارج موجود شوند، در مورد اين گونه مفاهيم بايد گفت که ميان مفهوم و مصداق، عينيت برقرار نيست، و حملشان بر مصاديقشان بسان حمل ماهيت بر افرادش نيست، که يک تطابق ذاتي ميانشان برقرار باشد، و از طريق مفهوم بتوان به حقيقت مصداق راه يافت .

اين گونه مفاهيم خود بر دو گونه اند: معقول ثانوي فلسفي و معقول ثانوي منطقي. معقول ثانوي فلسفي بر خلاف ماهيت که نسبت به خارجيت و منشائيت براي آثار لا بشرط و لا اقتضاء است، عين واقعيت و ترتب آثار است؛ يعني مفاهيمي اند که حيثيت مصداقشان حيثيت در خارج بودن و منشاء آثار خارجي بودن است؛ مانند وحدت و فعليت و وجوب و … معقول ثانوي منطقي، مفاهيمي اند که از اين جهت با ماهيت تفاوت دارند که حيثيت مصداقشان، بودن در ذهن است و لذا محال است که در خارج تحقق يابند.[2]

2.‌ ماهيت يک مصدر جعلي است که از ماهو گرفته شده است و به معناي اسم مصدري که مرادف فارسي آن «چيستي» است، به کار مي رود .مفاهيم ماهوي مفاهيمي هستند که ذات و ذاتيات مصاديق خود را منعکس مي سازند و بيان مي کنند که اشياء خارجي چه چيزي هستند.

3. ماهيت گاهي به وجود خارجي و گاهي به وجود ذهني موجود مي شود و خارجيت و ذهنيت عين ذات او نيست، اما مفهومي که در مقابل ماهيت است، محال است که در خارج يافت شود. به عبارت ديگر ماهيت قابل تبدل به وجود با حفط اصل ذات مي باشد بر خلاف مفهوم که قابل تبدل به وجود نمي باشد. و لذا به محکي ٌعليه ماهيت، فرد و به محکيٌ عليه مفهوم، مصداق اطلاق مي شود؛ يعني در خارج، مفهوم، مصداق دارد و ماهيت، فرد. و از خصوصيات مفهوم اين است که بر مصاديق خود حمل مي شود، اما نه از قبيل حمل جنس و نوع بر افراد خود و لذا مفهوم براي مصاديق خود از قبيل عرض براي ذات است، ولي ماهيت به عنوان يکي از کليات خمس بر افرادش حمل مي شود و به عبارت ديگر، مفهوم انتزاعي است ولي ماهيت همان ذات شي است.[3]