فرازهای زندگی احمد بن حنبل

احمد حنبل در مخالفت با نظریه مخلوق بودن قرآن و تفتیش عقایدی که از سوی برخی خلفای عباسی در این زمینه صورت گرفت، به‌زندان افتاد.؛[1] او از دوران کودکی به‌حمایت از عباسیان می‌پرداخت و به‌نقل روایاتی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) در تأیید خلافت آنان همت می‌گمارد؛[2] از این رو ماجرای مِحنَت نقطه عطفی در زندگی احمد حنبل به‌شمار می‌رود،[3] طوری‌که او را رهبر جریان مقابله با محنت دانسته‌اند[4] و گفته شده همین مسئله سبب شهرتش نیز شده است.[5]

واقعه محنت در سال ۲۱۸ ق پیش از مرگ مأمون عباسی آغاز شد.[6] مأمون از نماینده‌اش در بغداد خواسته بود از همگان به‌خلقت قرآن اقرار بگیرد که با امتناع و مخالفت احمد و یکی دیگر از دانشمندان روبرو شد و سرانجام پس از آن‌که تهدیدهای به‌شلاق و قطع مقرری سودی نبخشید، ایشان را نزد مأمون فرستاد که البته قبل از رسیدن ایشان به‌اردوگاه مأمون، خلیفه از دنیا رفت.[7]

در دوره معتصم سخت‌گیری بیشتری نسبت به‌مسئله خلق قرآن به‌عمل آمد و در سال ۲۲۰ ق[8] احمد به‌خاطر عدم اقرار به‌حدوث و خلقت قرآن[9] به‌زندان افتاد[10] و شلاق خورد.[11] هرچند گفته‌اند که معتصم از کار خویش پشیمان شد و روند درمان احمد را پیگیری کرد.[12]

در مورد چگونگی تعامل خلیفه بعدی، واثق عباسی با او، اختلافاتی وجود دارد. برخی از عدم تعرض واثق نسبت به احمد خبر داده‌اند،[13] عده‌ای از حبس خانگی او در این دوران سخن گفته[14] و عده‌ای معتقدند که در اختفا به‌سر برده است؛ ولی حاضر به‌شورش بر علیه خلیفه نشد؛[15] تا این‌که با هواداری متوکل عباسی از اصحاب حدیث و انکار خلق قرآن،[16] احمد مورد توجه خلیفه قرار گرفته[17] و از مقربان درگاه او شد تا جایی که خلیفه بدون اذن او کاری انجام نمی‌داد[18] و تعدادی از انتساب‌های مهم با مشورت ابن حنبل صورت می‌گرفت؛[19] هرچند تنش‌های کوتاه‌مدتی نیز بین او و خلیفه نمودار می‌شد.[20]

[1]. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان، ج۱، ص ۶۴.

[2]. شهرستانی، سید علی، وضوء النبی (صلی الله علیه و آله)، ج ‌۱، ص ۴۰۷ – ۴۰۸.

[3]. انصاری، حسین، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج ۱، ص  ۷۱۹.

[4]. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج ۱۰، ص  ۳۳۵.

[5]. دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج ۱، ص ۷۱۸.

[6]. البدایة و النهایة، ج ۱۰، ص ۳۳۲.

[7]. همان، ج۱۰، ص ۳۳۲؛ ابن اثیر جزری، على بن ابى الكرم‏، الکامل، ج ۶، ص ۴۲۷.

[8]. وفیات الأعیان، ج ۱، ص ۶۴؛ گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، ص  ۸۵.

[9]. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج ۷، ص  ۳۶۵؛ البدایة و النهایة، ج ۱۰، ص ۳۲۷.

[10]. وفیات الأعیان، ج ۱، ص ۶۴؛ تاریخ فقه و فقها، ص ۸۵.

[11]. البدایة و النهایة، ج ۱۰، ص  ۳۳۴ – ۳۳۵.

[12]. همان.

[13]. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۱، ص ۲۰۳‌؛ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۳، ص  ۸۹.

[14]. وفیات الأعیان، ج۱، ص ۶۴؛ وضوء النبی (صلی الله علیه و آله)، ج ‌۱، ص  ۴۰۸‌.

[15]. وضوء النبی(صلی الله علیه و آله)، ج ‌۱، ص  ۴۰۸.

[16]. دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه «احمد بن حنبل»، ج ۱، ص  ۷۲۰.

[17]. وفیات الأعیان، ج ۱، ص ۶۴.

[18]. الاعلام، ج ۱، ص ۲۰۳‌؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ‌۳، ص  ۸۹‌.

[19]. وضوء النبی(صلی الله علیه و آله)، ج ‌۱، ص  ۴۰۸‌.

[20]. همان، ص ۴۰۹.