فتوحات دوران معاویه (فتوحات در خراسان)

یکی از فتوحات دوران معاویه، فتوحات مربوط به منطقه خراسان[1] است.

فتح منطقه خراسان از زمان عمر بن خطاب و توسط ابوموسی اشعری آغاز شده، و در زمان عثمان بن عفان و توسط عبدالله بن عامر بن کریز در سال 30 هجری، ادامه یافت.[2] در زمان معاوية بن ابى سفيان، وی «قيس بن هيثم بن قيس بن صلت سلمى» را بر خراسان گمارد. او يک سال يا نزديک به آن بر خراسان ولايت داشت. سپس معاويه او را عزل کرد و «خالد بن معمر» را به جايش گمارد. پس از مرگ خالد، معاويه ولايت خراسان را (مجددا) به عبدالله بن عامر که والى بصره بود، داد و ابن عامر نیز، «قيس بن هيثم سلمى» را بر خراسان گمارد.[3] مدتی نیز ولایت خراسان (علاوه بر بصره)، به عهده زیاد بن ابیه بود.[4]

پس از مرگ «زیاد بن أبیه» در سال 53 ق،[5] فرزندش «عبیدالله بن زیاد» از جانب معاویه به حکومت خراسان منصوب شد. وی که در آن زمان مردی 25 ساله بود، در اواخر سال 53 ق به همراه سپاه 25 هزار نفری خود به سوی بخارا حرکت کرد و برای اولین بار از رود جیحون گذشت. او مناطقی؛ چون رامیثن، رامدین و نیمی از شهرِ بِیکند را به تصرف خود درآورد. وی در بخارا با نیروهای ترک درگیر شد و ترکان در این جنگ از عبیدالله و سپاه وی شکست خوردند و ملکۀ بخارا که در میان ترکان حضور داشت فراری شد. با شکست ترکان، ملکه خاتون از عبیدالله بن زیاد درخواست صلح کرد و عبیدالله نیز به ازای دریافت جزیه با او صلح کرد.[6] بنابر قولی، عبیدالله بن زیاد با سپاهیان خود منطقۀ صغانیان را نیز فتح کرد.[7] عبیدالله به مدت دو سال در خراسان حکومت کرد.[8]

پس از عبیدالله بن زیاد، معاویه، «سعید بن عثمان» را به حکومت خراسان منصوب کرد. سعید در دوران حکومت خود موفق شد از رود سیحون عبور کند. او نخستین کسی بود که با سپاهیانش از این منطقه عبور کرده و به بخارا رسید.[9] با رسیدن سعید به حکومت، ملکۀ بخارا خراج خود را به سعید پرداخت کرد، اما از سوی دیگر، سپاهی صد و بیست هزار نفری متشکل از سُغدیان، ترکان، اهالی کَشّ و نَسَف به سوی مسلمانان حرکت کرده با رسیدن این سپاه، ملکۀ بخارا از دادن خراج پشیمان شد و پیمان خود با حکومت خراسان را نقض کرد. در نتیجه جنگی میان مسلمانان و سپاه ترکان رخ داد که در نتیجۀ آن، ترکان شکست خوردند. پس از شکست ترکان، ملکۀ بخارا پیمان نقض شده را دوباره برقرار کرد. سعید پس از پیروزی بر ترکان، با سپاه خود وارد بخارا شد و بعد از آن به جنگ سمرقند رفت و پس از مطیع ساختن سمرقند و تعیین مالیات برای آنها، به سوی تِرمَذ حرکت کرد و این شهر را نیز با صلح فتح کرد.[10]

بعد از سعید بن عثمان، معاويه، عبد الرحمن بن زياد را بر خراسان گمارد. وى از جمله اشراف بود و تا هنگام مرگ معاويه بر آن سمت باقى بود.[11]

[1]. باید توجه داشت که منظور از خراسان در این‌جا خراسان بزرگ است. خراسان در زمان ساسانیان و اوایل دوره اسلامی، اغلب به منطقه‌ای بسیار بزرگ اطلاق می شد که نه تنها استان‌های فعلی خراسان در ایران، بلکه همه سرزمین‌های شرقی، از ری و کویر بزرگ تا افغانستان امروزی و حتی تا دره ایندوس علیا و سند؛ یعنی پاکستان امروزی را نیز دربر می گرفت. امروزه خراسان نام استانی در ایران است که از ۱۳۸۳ ش به سه استان (خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی) تقسیم شده است.

[2]. بلاذرى، أحمد بن يحيى، فتوح البلدان، ص 390.

[3]. همان، ص 395.

[4]. ابن خلدون‏، عبد الرحمن بن محمد، تاريخ ابن خلدون، ترجمه: آيتى، عبد المحمد، ج ‏2، ص 9.

[5]. ابن سعد، محمد، الطبقات الكبرى، تحقيق: عطا، محمد عبدالقادر، ج 7، ص 70؛ ابن عبدالبر، يوسف بن عبدالله؛ الاستيعاب فى معرفة الأصحاب، تحقيق: البجاوى، على محمد، ج 2، ص 530.

[6]. فتوح البلدان، ص 397؛ طبري، محمد بن جرير، تاريخ الأمم و الملوك (تاریخ طبری)، تحقيق: ابراهيم، محمد أبوالفضل، ج ‏5، ص 297؛ ابن الجوزى، عبدالرحمن بن على، المنتظم فى تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق: عبدالقادر عطا، محمد، و عبدالقادر عطا، مصطفى عبدالقادر، ج 5، ص 297.

[7]. فتوح البلدان، ص 397؛ تاریخ طبری، ج ‏5، ص 297.

[8]. تاريخ‏ طبری، ج ‏5، ص 298.

[9]. فتوح البلدان، ص 397؛ ابن اعثم، احمد، الفتوح، تحقيق: شيرى، على، ج 4، ص 310.

[10]. فتوح البلدان، ص 397 و 398.

[11]. همان، ص 399.