علم، رزق معنوی

علامه طباطبایی (ره) دربارۀ توسعه معنای رزق از نظر قرآن می گوید:

«معناى رزق روشن و واضح است و آنچه از موارد استعمال آن به دست مى‏آيد اين است كه در معناى اين كلمه نوعى بخشش و عطا هم خوابيده؛ مثلا مى‏گويند پادشاه به لشگريان رزق مى‏دهد، كه اين جمله تنها شامل مواد غذايى لشگر مى‏شود، قرآن كريم هم مى‏فرمايد:” وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ”[1]؛ مردى كه صاحب فرزند است بايد رزق و لباس همسران را به طور متعارف بگيرد. كه در اين آيه لباس جزء مصاديق رزق شمرده نشده است.

اين معناى اصلى و لغوى كلمه بود، ولى بعدها در معناى آن توسعه دادند و هر غذايى را كه به آدمى مى‏رسد، چه دهنده‏اش معلوم باشد و چه نباشد رزق خواندند، گويا رزق بخششى است كه به اندازه تلاش و كوشش انسان به او مى‏رسد هر چند كه عطا كننده آن معلوم نباشد، سپس توسعه ديگرى در معناى آن داده و آن را شامل هر سودى كه به انسان رسد نموده‏اند هر چند كه غذا نباشد، و به اين اعتبار همه مزاياى زندگى اعم از مال و جاه و عشيره و ياوران و جمال و علم و غيره را رزق خواندند…  نيز از شعيب حكايت فرموده كه به قوم خود گفت:” يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي، وَ رَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً”[2]  كه مراد وى از” رزق حسن” نبوت و علم بود».[3]

امام مجتبى(ع) می فرمايد: «حسنه» (نيكو، كه در قرآن مكرّر نام برده شده: «رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً»[4]) در دنيا، علم و عبادت است و در آخرت، بهشت».[5]

صدرالمتألهین در تفسیر خود، غذای هر موجودی را از جنس آن موجود و مشابه آن معرفی می کند. پس همان طور که غذای ابدان طعام های مادی و مناسب بدن است، غذای عقول انسانی نیز مناسب آن و عبارت است از ادراک علوم عقلی. حیات عقول و تکمیل و ازدیاد آن به علم است، و در مقابل موت و هلاکت آن به جهل است. سپس ایشان رزق در آیه شریفۀ «وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ أَبْقى»[6] را رزق معنوی علمی معرفی می کند.[7]

امام علی (ع) در بارۀ اهمیت علم می فرماید: «کمال دین طلب علم  و عمل به آن است. آگاه باشید که طلب علم از طلب مال بر شما واجب تر است».[8] البته مشکلاتی چون امرار معاش و مخارج سنگین زندگی ممکن است فکر طالب علم را مشغول کند، اما در این رابطه نیز روایاتی، بیانگر  تضمین روزی اهل علم از جانب خداوند سبحان است. از جملۀ آنها حدیثی است که پیامبر اکرم (ص) می فرماید: “کسی که صبح گاه به دنبال علم برود ملائکه بر او سایه می افکنند و در معیشت او برکت داده می شود و از روزی او چیزی کاسته نمی شود”.[9]