عقل ملاک حسن و قبح افعال

یکی از بزرگ ترین نقش های کاربردی عقل در عمل و شیوه های رفتاری دین داران و مؤمنان، درک خوبی ها و بدی ها (به اصطلاح کلامی «حسن و قبح افعال »)، توسط عقل است؛ طوری که اگر داوری عقل و خرد را در کردار و رفتار نپذیریم و خوبی ها و بدی ها را با شاخص و ملاک عقل، شناسایی نکنیم، در زندگی و در تشخیص بایدها و نبایدهای ایمانی و نیز در تمییز میان حق و باطل و خوبی ها و بدی ها دچار مشکل جدی می شویم و اساساً فلسفه حساب رسی و پاداش و کیفر اعمال در روز جزا، معنا و مفهوم حقیقی خود را از دست خواهد داد.

به خاطر همین، خوبی را به این دلیل خوبی می گویند که عقل به حسن ذاتی آن حکم می کند و هر چه را هم عقل ناب خوب بداند، شرع خوبی آن را امضا کرده است و به عکس، بدی بدین دلیل بد است که عقل ناب و مستقل آن را قبیح و زشت بداند و زشت عقلانی هم، حرام شرعی و گناه و معصیت است.

البته به این نکته توجه شود که، مراد این نیست که عقل باید و می تواند در همه اعمال و حلال و حرام دینی اظهار نظر کند و هر طور که اظهار نظر کرد، حجت شرعی بوده و مورد امضای شرع و دین باشد، (البته اشاره خواهد شد که دین خدا، هرگز با قیاسات و دریافت های عقل ناقص بشری قابل دریافت و اثبات نیست) بلکه مراد این است که عقل در محدوده هایی که قدرت درک و شناخت دارد؛ یعنی همان که حوزه عمل او است (که در اصطلاح کلامی از آن به «حسن و قبح عقلی » و مانند آن تعبیر می کنند)، حکم مستقل عقل ناب که با مقدمات برهانی و یقینی به دست آمده، حجت شرعی و معتبر است؛ به عنوان نمونه به دو حدیث در این زمینه توجه کنید: رسول خدا (ص) فرمودند: انما یدرک الخیر کله بالعقل و لا دین لمن لا عقل له.[1] همانا تمام خیر با عقل درک می شود و کسی که عقل ندارد دین ندارد .

رئیس مذهب شیعه، حضرت امام جعفر صادق (ع) نیز فرمودند: فبالعقل عرف العباد خالقهم . . . و عرفوا به الحسن من القبیح.[2] به وسیله عقل، بندگان، آفریدگار خویش را شناخته اند (عقل وسیله شناخت سرچشمه هستی است) و به وسیله عقل، زیبا از زشت را تشخیص داده اند .(عقل وسیله شناخت تکالیف بندگان است).

علاوه بر شناخت خدا و لزوم عبادت او به عنوان لزوم شکر منعم، توصیف خدا به عدل و حکمت، لزوم بعثت پیامبران و تشریع ادیان بر اساس لزوم لطف بر بندگان، تصدیق مدعیان نبوت و تشخیص صدق مدعای آنان و . . . ، اثبات ارزش های اخلاقی توسط عقل است؛ زیرا حسن و قبح عقلی پایه و اساس اخلاقیات و مکارم اخلاقی به شمار می آید. به این بیان که کلیه امور اخلاقی و احکام و قوانین شرعی (حلال و حرام) بر اساس حسن و قبح عقلی تشریع شده و سازگار با عقل و فطرت پاک و سالم انسانی بوده و دائر مدار احکام عقلی و بایدها و نبایدهای آن است.