کپی شد
عقل، منبع فقه شیعه
چهارمین منبع تشریع در فقه شیعه، عقل است. در نزد دانشمندان شیعه، دلیل عقلی منحصر به دلیل عقلی قطعی است،[1] بر خلاف اهل سنت که معتقد به دلیل عقلی ظنی؛ یعنی قیاس هستند.
حجیت دلیل عقلی قطعی در لسان آیات و روایات، امری مسلم و مفروض به حساب آمده است؛ به عنوان نمونه خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «ما بر شما كتابى نازل كرديم كه وسيلۀ تذكّر (و بيدارى) شما در آن است! آيا نمى‌اندیشيد؟».[2]
امام کاظم (علیه السلام) می فرماید: «ای هشام! به درستی که خداوند را بر مردم دو حجّت است: حجّتی بیرونی و حجّتی درونی. حجّت بیرونی، پیامبران و فرستادگان و امامانند، و حجّت درونی، عقل‌های آدمیان».[3] [4]
امّا روایاتی که در تخطئه عقل وارد شده،[5] ناظر به ادراکات ظنی عقلی است و در آیات متعددی از قرآن نیز متابعت هرگونه ظن نهی شده است.[6]
نتیجه آن که عقلِ قطعی و پیراسته از وهم و گمان و قیاس، جزو منابع دین و استنباط احکام شرعی است و باید دانست که هرگاه قطع از هر راهی و برای هر کسی و در هر زمان و مکانی حاصل شود، حجّیت آن ذاتی است یا دست کم، حجّیت آن، لازمه ذات قطع است و ذاتیات و لوازم ذات، متعلّق جعل قرار نمی گیرند. [7] به تعبیر یکی از اصولیان،[8] قطع مانند نور خورشید در نشان دادن امور محسوس است؛ برای مثال، اگر اسب کسی در شبی تاریک گم شود و پس از طلوع خورشید آن را بیابد، چه می کند؟ آیا لگام آن را گرفته و به منزل می‌برد یا در آن جا نشسته، سر در گریبان تفکر فرو می برد و اعتبار یا عدم اعتبار این کشف را می جوید؟ آیا در این صورت، باعث خنده همگان نخواهد شد؟ سرّ مطلب در این است که حجّیت، لازمه ذات قطع است؛ مانند زوجیّت که لازمه ذات عدد چهار است، و لوازم ذات مانند خود ذاتند که «ذاتیّ شی ءٍ لم یکن معلّلاً؛ ذاتی شئ، تعلیل بردار نیست».
پس حجّیت دلیل عقل نه اثبات پذیر است و نه ابطال پذیر، بنابراین، در این مسئله نمی‌توان به دنبال دلیل رفت، بلکه صرفاً باید شک زدایی کرد و در تبیین و تنبیه بر آن کوشید.[9] [10]
[1]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: جایگاه عقل در اسلام (سایت اسلام پدیا).
[2]. انبیاء، 10.
[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص60، ح 12، «عن الکاظم (علیه السلام): «یا هشام! انّ للّهِ علیَ الناسِ حجّتینِ: حجّةٌ ظاهرةٌ و حجّةٌ باطنةٌ، فاَمّا الحجّة الظاهرةُ فالانبیاءُ و الرّسلُ و الائمةُ و امّا الباطنةُ فالعقولُ».
[4]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: جایگاه و اهمیت عقل در روایات (سایت اسلام پدیا).
[5]. همان، ص 56، ح 11، «روایة ابی بصیر عن ابی جعفر (علیه السلام) قال: «قلت: تردُّ علینا اشیاءٌ لیس نَعرفُها فِی کتابٍ و لا سنّةٍ فننظُر فیها، فقال: لا، اما إنَّک اِن اصبتَ لم توجرَ و اِن اخطأتَ کذبتَ علی اللّه ِ».
[6]. یونس، 36؛ نجم، 28.
[7]. به تعبیر اصولیان، «لا تناله ید الجعل نفیاً و اثباتاً»؛ یعنی نه می توان به قطع، حجّیت داد؛ زیرا تحصیل حاصل است، و نه می توان حجّیت را از آن سلب کرد؛ چرا که مستلزم تناقض یا سلب الشیء عن نفسه می باشد؛ از این رو، اثبات یا ابطال حجّیت قطع ناممکن است، ر.ک: انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، ص 2.
[8]. همان.
[9]. جوادی آملی، عبداللّه، فلسفه حقوق بشر، ص 40 و 41.
[10]. برگرفته از: سایت حوزه نت، به نقل از مقاله «عقل از دیدگاه اخباریان شیعه»، فصلنامه شیعه شناسی، شماره 6.