عقل، برترین موجود

در تفکر دینی و منابع روایی اسلامی، عقل، از برترین مقام و منزلت در جهان آفرینش برخوردار بوده و سرچشمه وجود و ریشه و اساس آفرینش به شمار آمده است.

بر این اساس، خدای متعال، عقل را از نور خویش آفرید و آن نخستین موجود نظام آفرینش و از سنخ روحانیون و مجرّدات است. این موجود شریف که در لسان حکما و عرفای بزرگ اسلام، به عنوان «صادر نخستین » و «عقل اول » مطرح است، بر نور وجود نبی گرامی اسلام (ص) و همچنین نور اهل بیت معصومشان (ع) منطبق است و ایشان در سیر نزولی، اولین موجود هستند، همچنان که در سیر صعودی نیز برترین و بلند مرتبه ترین موجودات به کمالات عالی رسیده، به شمار می آیند.[1]

طبق مفاد برخی از روایات که از معصومان (ع) رسیده است، خداوند پس از آفریدن عقل، بدو فرمود: برگرد، او برگشت، سپس فرمود: پیش آی، پیش آمد . آن گاه خدای متعال به او فرمود: تو را با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت و برتری بخشیدم، (وَ کَرَّمتک علی جمیع خلقی).[2]

با توجه به این که عقل، نخستین و برترین موجود نظام آفرینش محسوب می شود و مصداق اتمّ و اکمل آن نیز، نور وجود پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت معصومشان (ع) می باشد؛ این حقیقت روشن می شود که عقل، ریشه و اساس تفکر دینی را نیز تشکیل می دهد و به عنوان «شریعت عقلانی » توأم با «شریعت وحیانی » در همه عرصه های حیات مادی و معنوی انسان حضور دارد و برنامه های زندگی و راه کارهای عملی برای همه شؤون زندگی فردی و اجتماعی انسان را ارائه می کند. بر این اساس است که حضرت امام علی (ع)، عقل را رسول حق و پیامبر درونی معرفی کرده است.[3]

امام موسی کاظم (ع) در تبیین بیش تر سخن پیشوای نخستین، چنین فرمودند: «ان لله علی الناس حجتین: حجة ظاهرة و حجة باطنة، فاما الظاهرة فالرسل و الانبیاء و الائمة، و اما الباطنة فالعقول».[4]

همانا خداوند بر مردم دو حجت و رسول دارد: حجت ظاهر و آشکار و حجت باطن و پنهان؛ اما حجت ظاهر و آشکار، رسولان، پیامبران و ائمه (ع) و حجت باطن و پنهان، عقل ها هستند.

در پایان باید گفت: آیا بهتر از این می توان به نقش عقل و جایگاه رفیع آن در دین اشاره کرد؟ به راستی بهترین تعبیر این است که، عقل را هم رتبه و هم طراز با پیامبران و امامان (ع) و به عنوان پیامبر و امام درونی و باطنی معرفی کرد.