کپی شد
عذاب به وسیله آزمایش الاهی
موضوع بحث ما در این مقاله آیه 48 سوره بقره است. خداوند متعال در اين آيه به يكى از نعمت هاى بزرگى كه به قوم بنى اسرائيل ارزانى داشته اشاره مىكند و آن نعمت آزادى از چنگال ستمكاران است كه از بزرگترين نعمت هاى خدا است:
شما را از دست فرعونيانی که شما را به شديدترين وجه آزار مىدادند (پسرانتان را سر مىبريدند، و زنان شما را براى كنيزى و خدمت، زنده نگه مىداشتند) آزاد کرد. و در اين ماجرا آزمايش سختى از سوى پروردگارتان براى شما بود” و از آنجا كه فعل مضارع معمولاً معناى دوام و استمرار را مىبخشد، درمىيابيم كه بنى اسرائيل به طور مداوم تحت شكنجه فرعونيان بودهاند) و با چشم خود مىديدند كه پسران بىگناهشان را سر مىبرند، و از سوى ديگر دخترانشان را به كنيزى مىبردند، و از اين گذشته خودشان نيز دائماً تحت شكنجه بوده و بردگان و خدمتگزاران و كارگران قبطيان و دار و دسته فرعون محسوب مىشدند.
مهم اين است كه قرآن، اين جريان را يك آزمايش سخت و عظيم، براى بنى اسرائيل مىشمرد (يكى از معانى” بلاء” آزمايش است) و به راستى تحمّل اين همه ناملايمات، آزمايش سختى بوده است.[1] اما چرا فرعون به خاطر این اعمالش که وسیله امتحانات الاهی است عذاب می شود؟
برای روشن شدن پاسخ این پرسش باید توجه داشت حوادثی که در جهان اتفاق می افتد دارای ابعاد مختلفی است یک حادثه ممکن است برای فردی عذاب باشد و برای فرد دیگری امتحان و برای سومی موجب ترفیع درجه و مقام در پیشگاه خداوند شود. امام علی(ع) فرمود :”بلاء و حوادثی که اتفاق می افتد وسیله ادب کردن ظالمان و امتحان مؤمنان و بالا رفتن درجات مؤمنان و کرامت اولیاء الاهی است. “[2] از طرف دیگر یکی از سنت های تغییر ناپذیر الاهی امتحان و آزمایش بندگان است. قرآن در زمینه این سنت الاهی می فرماید :” آيا مردم گمان كردند همين كه بگويند: «ايمان آورديم»، به حال خود رها مىشوند و آزمايش نخواهند شد؟! ما كسانى را كه پيش از آنان بودند آزموديم (و اينها را نيز امتحان مىكنيم).”[3] این امتحان با اسباب و وسائل و حوادث مختلف و متفاوتی انجام می شود. بعضی از اشخاص با فقر و بعضی دیگر با ثروت، بعضی با بیماری و برخی با سلامتی، گروهی با قدرت و جمعی با ضعف و ناتوانی، ملتی با سیل و زلزله و مردمان دیگر با آسایش و راحتی ، بعضی با خیر و بعضی با شر و….مورد امتحان الاهی قرار می گیرند. قرآن در بیان تنوع آزمایش ها می فرماید: “و شما را با بدي ها و خوبي ها آزمايش مىكنيم و سرانجام بسوى ما بازگردانده مىشويد! “[4] همچنین در جای دیگر در باره نحوه آزمایش می فرماید” … و اين چنين بعضى از آنها را با بعض ديگر آزموديم..”[5] یعنی بعضی از شما را به وسیله بعض دیگر آزمایش می کنیم.
در بعضی از مواقع خداوند ظالمین را وسیله امتحان افراد دیگر قرار می دهد در حالی که خود ظالم توجه ندارد که وسیله امتحان الاهی قرار گرفته است. و این که ظالم وسیله امتحان قرار گرفته است چیزی از زشتی کار او و استحقاق او برای عذاب نمی کاهد؛ زیرا خداوند به او امر نکرده که وسیله آزمایش قرار بگیرد بلکه تکویناً شرایط را به گونه ای مهیا کرده که هرگاه ظالمی با اختیار و اراده خود ظلمی را مرتکب شود، خداوند با همین ظلم او، افراد دیگری را امتحان می کند، اما از جهت دیگر این ظلم از آن جهت که فعل اختیاری این فرد است عقاب دارد و ظالم به خاطر ارتکاب آن عذاب می شود .
همان طوری که در نقطۀ مقابل، در بسیاری از موارد خداوند دین خود را به واسطه ظالمین مورد تأیید قرار داده و یاری می کند. پیامبر اکرم (ص ) فرمود: “خداوند این دین (اسلام) را به وسیله افرادی که هیچ اهلیتی نداشتند یاری می کند”.[6] گرچه گاهی عمل ظالمانه این افراد کافر یا ظالم باعث تأیید و تقویت دین می شود، اما آنان هیچ اجر و پاداشی از انجام این عمل نمی برند.
با این توضیح معنای آیه مورد نظر روشن شد و مشخص گردید این که عمل فرد ظالمی وسیله آزمایش الاهی باشد قبح و بدی کار او را از بین نبرده و چیزی از عذاب او کم نمی کند؛ زیرا خداوند او را به انجام این آزمایش امر نکرده است بلکه فعل ظالمانه او وسیله آزمایش قرار گرفته است.
[1]. مکارم شيرازى ناصر تفسير نمونه، ج1، ص 248و 429(با اندکی تصرف)، نشر دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374 ش.
.[2] محدث نوری، مستدركالوسائل، ج 2، ص 438، 2400- 23- جَامِعُ الْأَخْبَارِ، قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِنَ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِيَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِيَاءِ كَرَامَةٌ ،انتشارات آل البیت ،قم 1408ه-ق
[3] .عنکبوت،2و3:” أَ حَسِبَ النَّاسُ أَن يُترَْكُواْ أَن يَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا يُفْتَنُونَ(2)وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم”
[4] .انبیاء، 35:” وَ نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَ الخَْيرِْ فِتْنَةً وَ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ “
[5] .انعام،53:” :”وَ كَذَالِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ…”
[6] .کلینی ،محمد بن یعقوب، الكافي ج : 5 ص : 19:”… إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَنْصُرُ هَذَا الدِّينَ بِأَقْوَامٍ لَا خَلَاقَ لَهُمْ …” نشر دار الكتب الإسلامية، تهران، 1365 ه-ش.