عدل و اصول دین بودن آن

اصول عقاید مکتب اهل بیت شامل توحید، عدل، معاد، نبوت و امامت است. همه مسلمانان در توحید و معاد و نبوت با هم اتفاق دارند، ولی در مسئله عدل و امامت بین مذهب شیعه اثنا عشری و سایر فرق اسلامی (غیر از معتزله که در مسئله عدل با شیعه متفق است) اختلاف وجود دارد.

عدل اگرچه از صفات خداوند است و در اصطلاح علم عقاید لفظ توحید شامل عدل و دیگر صفات خداوند می شود، ولی از آن جا که مسئله عدل از مسائل مهمی است که سبب جدایی اشاعره و عدلیه (شیعه امامیه و معتزله که قایل به عدل الاهی هستند) شده است، و آثار زیادی بر آن بار می شود، عدل را به طور جداگانه، بحث کرده و جزو اصول عقاید آورده اند. مذاهب اصلی کلامی جهان اسلام به سه دسته اشاعره، معتزله و شیعه تقسیم می شوند. معتزله و شیعه را چون قایل به عدل الاهی هستند «عدلیه» می خوانند.[1]

اعتقاد به عدل از شعب اعتقاد به حسن و قبح عقلی است.[2] عدلیه معتقدند که افعال صرف نظر از انتساب تکوینی و تشریعی آنها به خدای متعال متصف به حسن و قبح است. و عقل انسان تا حدودی می تواند جهت حسن و قبح افعال را درک کند؛ یعنی خداوند کار قبیح انجام نمی دهد، این بدان معنا نیست که (العیاذ بالله) به خدا فرمان دهد و امر و نهی کند، بلکه به این معنا است که صدور کار قبیح از خداوند متعال محال است. البته نظریات معتزله در این میان دارای ضعف هایی است که در جای خود باید بررسی شود، «ولی عقیده شیعه با تبعیت از معصومین همین است».[3] با این توضیح، عدل از صفات ثبوتیه کمالیه خداوند است؛[4] یعنی خداوند ظلم نمی کند و فعل قبیح و مخالف عقل سلیم انجام نمی دهد.[5] عدلیه با قاعده حسن و قبح عقلی بعضی از قواعد کلامی مانند قاعده لطف با وجوب شکر منعم، مسئله جبر و اختیار و نتیجه آن را ثابت کرده اند.[6]

[2]. سبحانی، ملل و نحل، ج 2، ص 332.

[3]. آموزش عقاید، ص 162.

[4]. ترجمه بدایة المعارف، ج 1، ص 112.

[5]. آل کاشف الغطاء، شیخ محمد حسین، اصل الشیعه و اصولها، ص 74.

[6]. همان، ص 75.