شهربانو همسر امام حسین (علیه السلام)

در بارۀ ازدواج امام حسین (علیه السلام) با دختر یزدگرد سوم (شهربانو) در میان مورخان و محدثان چند قول وجود دارد:

1. شیخ صدوق درباره مادر حضرت امام زین العابدین (علیه السلام) این حدیث را ذکر کرده است که سهل بن قاسم نوشجانی می‌گوید: «امام رضا (علیه السلام) در خراسان به من فرمود: بین ما و شما خویشاوندی هست. گفتم: این خویشاوندی چیست؟ فرمود: هنگامی که عبدالله بن عامر بن کریز، خراسان را فتح کرد، دو دختر از دختران یزدگرد؛ پادشاه ایران را پیدا کرد و آنان را نزد عثمان بن عفان فرستاد. عثمان بن عفان یکی از آن دو را به امام حسن و یکی را به امام حسین (علیهما السلام) بخشید. این دو دختر پس از زایمان، وفات کردند. همسر امام حسین (علیه السلام)، امام سجاد (علیه السلام) را به دنیا آورد. پس از درگذشت همسر امام حسین (علیه السلام)، یکی از کنیزان امام حسین (علیه السلام)، امام سجاد (علیه السلام) را سرپرستی کرد».[1]

بر اساس این روایت، دختر یزدگرد، در زمان عثمان به مدینه برده شده است.

اما شیخ عباس قمی در بارۀ این روایت میگوید: این حدیث مخالف آن حدیث‌هایی است که آوردن دختر یزدگرد را به زمان عمر بن خطاب نسبت می‌دهند و آن حدیثها مشهورتر و قوی‌تر هستند.[2]

2. مرحوم کلینی در هویت مادر امام سجاد (علیه السلام) این حدیث را ذکر کرده است: «چون دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه براى تماشاى او سر مى‏کشیدند و چون وارد مسجد شد، مسجد از پرتوش درخشان گشت. عمر به او نگریست، دختر رخسار خود را پوشید و گفت: «اف بیروج بادا هرمز (واى، روزگار هرمز سیاه شود)»! عمر گفت: این دختر مرا ناسزا مى‏گوید و بدو متوجه شد! امیرالمؤمنین (علیه السلام) به عمر فرمود: تو این حق را ندارى که به او آسیبی برسانی، به او اختیار ده که خودش مردى از مسلمانان را انتخاب کند و در سهم غنیمتش حساب کن. عمر به او اختیار داد. دختر آمد و دست خود را روى سر حسین (علیه السلام) گذاشت. على (علیه السلام) به او فرمود: نام تو چیست؟ گفت: جهان‌شاه. حضرت فرمود: بلکه شهربانویه. سپس به امام حسین (علیه السلام) فرمود: اى اباعبدالله! از این دختر بهترین شخص روى زمین براى تو متولد مى‏شود و على بن حسین (علیه السلام) از او متولد گشت. آن حضرت را ابن الخیرتین (پسر دو برگزیده) مى‏گفتند؛ زیرا برگزیده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارس».[3]

این روایت از نظر سند و متن مورد نقد تعدادی از محققین قرار گرفته است؛ مثلا گفته شده است: در سند آن شخصی به نام «عمرو بن شمر» است که از نظر علماء علم رجال ضعیف بوده و قابل اعتماد نیست.[4]

از جهت متن نیز اشکالات متعددی شده است مثلا:

الف. اسارت دخترى از یزدگرد، به شدّت محل تردید است.

ب. ازدواج امام حسین (علیه السلام) با چنین دختری در این زمان مورد تردید است؛ زیرا طبق روایت اول، اسارت این دختر در فتح خراسان؛ یعنی در سال 22 هجری و در زمان عثمان بوده در حالی که روایت دوم می‌گوید: در زمان عمر بوده که اگر این ملاک باشد، امام در سالی  که فتح ایران اتفاق افتاده، بین 10 و 11 سال داشته است؛ زیرا فتح ایران در سال دوم خلافت عمر بوده، بنابراین استبعاد دارد که امام (علیه السلام) در این زمان ازدواج کرده باشد.

ج. درباره نَسَب مادر امام سجاد (علیه السلام) نیز منابع متقدم تاریخى و روایى دچار اختلاف گشته‏اند. برخى؛ مانند یعقوبى (متوفى 284 ق)،[5] محمد بن حسن قمی،[6] کلینى (متوفى 329 ق)، محمد بن حسن صفار قمى (متوفى 290 ق)، علامه مجلسی، شیخ صدوق (متوفى 381 ق) و شیخ مفید (متوفى 413 ق)، او را دختر یزدگرد دانسته‏اند، هر چند در نام او اتفاق نظر ندارند.

در مقابل این قول، برخى از منابع متقدم و متأخر، دیدگاه‏هاى دیگرى؛ مانند سیستانى، سِندى و یا کابلى بودن او را متذکر شده و بسیارى از منابع بدون ذکر محل اسارت او، تنها با عنوان «امّ ولد» (کنیز صاحب فرزند) از او یاد کرده‏اند.[7] برخى نام‏هاى بزرگان ایرانى؛ هم‌چون سبحان، سنجان، نوشجان و شیرویه را به عنوان پدر او ذکر کرده‏اند.

براى نقد و بررسى این روایات نمى‏توانیم به بحث‏هاى سندى این گزارش‏ها تکیه کنیم؛ زیرا هیچ‏یک از اقوال داراى سند مستحکمى نیست. علاوه بر آن که بیشتر کتاب‏هاى تاریخى؛ همانند تاریخ یعقوبى، مطالب خود را بدون ذکر اسناد نقل مى‏کنند.

بنابراین باید فقط از راه محتوا به بررسى آن‌ها پرداخت که در این راستا اشکالات زیر خود را نشان مى‏دهد:

1. مهم‏ترین اشکال اختلاف این گزارش‏ها در ذکر نام او و پدرش است که منابع مختلف، اسامى گوناگونى؛ همانند شهربانو، سلاخه و غزاله براى او نقل کرده‏اند.

2. اختلاف این گزارش‏ها در زمان اسارت او نیز یکى دیگر از اشکالات است که برخى آن را در زمان عمر، برخى دیگر در زمان عثمان و برخى؛ مانند شیخ مفید، آن را در زمان خلافت حضرت على (علیه السلام) دانسته‏اند.[8]

3. اصولاً کتاب‌هایى؛ مانند تاریخ طبرى و الکامل ابن اثیر که به صورت سال‏شمار، جنگ‏هاى مسلمانان با ایرانیان را تعقیب کرده و مسیر فرار یزدگرد را به شهرهاى مختلف ایران نشان داده‏اند، در هیچ موردى به ذکر اسارت فرزندان او  نمى‏پردازند؛ با آن که این مسئله، بسیار مهم‏تر از حوادث جزئى است که به آن‌ها  اشاره شده است.

4. برخى از نویسندگان متقدم؛ همانند مسعودى، هنگام ذکر فرزندان یزدگرد سوم، دخترانى با نام‏هاى ادرک، شاهین و مردآوند براى او ذکر مى‏کنند که اولاً با هیچ‏یک از نام‏هایى که براى مادر امام سجاد (علیه السلام) گفته شده، هماهنگى ندارد و ثانیاً خبرى از اسارت آن ها  در تمام نوشته‏هاى خود به میان نمى‏آورد.[9]

به هرحال با مجموعۀ این قرینه‏ها و دیدگاه‏هاى دیگری که درباره مادر آن حضرت (علیه السلام)  وجود دارد و همچنین با توجه به این نکته که تا قبل از اواخر قرن سوم بیشتر ناقلان، او را از کنیزان سِند یا کابل مى‏دانستند، نمی توان به یک اظهار نظر قطعی در باره مادر امام سجاد (علیه السلام) دست یافت.[10]