شخصیت های مهم شیعه اثنی عشری (قرن دوم ق)

. هشام ‌بن حكم: او از بزرگان متكلمان شیعه و اهل مناظره های علمی بوده است. هشام در ترویج و پیشرفت مذهب جعفری (علیه السلام) خدمات زیادی نمود و از شاگردان طراز اول و بزرگ امام صادق (علیه السلام) بود.

او از جمله مؤلفان بزرگ شیعه و دارای تصنیفات بسیاری است. آثار فقهی و حدیثی وی عبارتند از: علل التحریم، الفرائض، الالفاظ، الاخبار کیف تفتح، اصل هشام، کتاب المیراث. آثار کلامی وی: الامامة، التدبیر فی الامامة، الوصیة و الرد علی من انکرها، اختلاف الناس فی‌الامامة، المجالس فی الامامة، التمییز و اثبات الحجج علی من خالف الشیعة،‌ المیزان، کتاب الحکمین، الالطاف، التوحید، الشیخ و الغلام فی ‌التوحید، الجبر و القدر، المعرفة، المجالس فی التوحید، القدر، الدلالة علی حدوث الاشیاء، تفسیر ما یلزم العباد الاقرار به، الاستطاعة، الرد علی الزنادقة، الرد علی اصحاب الثنین، الرد علی اصحاب الطبائع، الرد علی ارسطاطالیس فی التوحید، الرد علی من قال بامامة المفضول، الرد علی المعتزلة، الرد علی المعتزلة فی امر طلحة و الزبیر، الرد علی شیطان الطاق، و الرد علی هشام الجوالیقی. موضوع این دو اثر وی نامعلوم است: المیدان، و الثمانیة ابواب.[1] گفتنی است که کتاب «اختلاف الناس فی‌الامامة» او شالودۀ کتاب «فرق ‌الشیعه» حسن ‌بن موسی نوبختی را شکل داده است.

2. مؤمن ‌الطّاق: محمد بن نعمان كوفی ابو‌جعفر، معروف به مؤمن‌ الطاق در شهر كوفه دكانی در محله طاق‌ المحامل داشت. وی از دانشمندان برجسته شیعه بوده که تألیفاتش معرف قدرت علمی او است. او چند كتاب تألیف كرده و با مخالفان و خوارج مناظره و احتجاج نموده است. بعضی از تالیفات او از این قرار است:

الف. الاحتجاج فی الامامة علی (علیه السلام).

ب. افعل لاتفعل.

ج. الامامه.

د. الرد علی المعتزلة.

هـ. فی امر طلحة و الزبیر و العائشة.

و. مجالس ابی حنیفه و غیرها.

3. جابر بن حیّان: او اهل خراسان و یكی از نوابغ روزگار بود كه نظیرش در تاریخ خیلی كم دیده شده است. او در بسیاری از علوم و فنون مخصوصاً در علم شیمی تألیفاتی دارد و به اعتراف خود، همه را از امام صادق (علیه‌السّلام) آموخته است.

آثار جابر بن حیان شامل قدیمی ترین اثر چاپی در مجموعه جابری؛ مجموعه یازده رساله است که با عنوان «مجموعة احد عشر کتاباً فی علم الاکسیر الاعظم» در ۱۳۰۹ قمری / ۱۸۹۲ میلادی در بمبئی چاپ شده است.[2]

همچنین مجموعه آثار عربی چاپ شده از آثار منسوب به جابر، مجموعه ‌ای است که «پل کراوس» آن را در سه جلد از ۱۳۵۴ تا ۱۳۶۳ شمسی در قاهره منتشر کرد، (تجدید چاپ: بغداد، به سرپرستی قاسم محمد رجب، ۱۹۷۱)، در این کتاب به طور کلی هفده اثر از مجموعه جابری به صورت گزیده یا به صورت کامل به چاپ رسیده‌اند.

مجموعه دیگر از آثار چاپ شده جابری مجموعه ‌ای است شامل متن کامل چهارده رساله که «پیر لوری» آن‌ها را در ۱۳۶۷ شمسی / ۱۹۸۸ میلادی در دمشق در یک جلد، با عنوان «اربع عشرة رسالة فی صنعة الکیمیا» به چاپ رسانید.

هجده اثر دیگر از مجموعه جابری به صورت منفرد و توسط افراد مختلف به چاپ رسیده است.[3]

«مشّار» نیز از چاپ مجموعه پانصد رساله از مجموعه جابری در موضوع «جفر» در «استراسبورگ»، همچنین چاپ کتابِ «کشف الاسرار و هتک الاستار» در لیدن ۱۰۹۹ قمری / ۱۶۸۸ میلادی یاد کرده است.[4]

4. مفضل بن عمرو جعفی کوفی: او از فقهای بزرگ و موثق، از اصحاب خاص امام صادق (علیه السلام) و متصدی برخی از امور از جانب آن حضرت بود. کتاب وزین «توحید مفضل» املاى امام جعفر صادق (عليه‏السلام) بر مفضل بن عمر است. نجاشی آن را «کتاب فَکِّر: کتابٌ فی بدء الخلق و الحثّ علی الاعتبار» نامیده است،[5] شاید به این دلیل که در آن عبارت «فکّر یا مفضّل» تکرار شده است.[6] بعضی هم آن را «کنزالحقائق و المعارف» نامیده اند.[7]

[1]. طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، ص 355 و 356؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال ‌النجاشی، ص 433.

[2]. سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، ج ۱، ستون ۶۶۵.

[3]. صالحیه، محمد عیسی، المعجم الشامل للتراث العربی المطبوع، ج ۲، ص ۵ ـ ۱۰.

[4]. مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۲، ستون ۲۸۲.

[5]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج ۱، ص ۴۱۶.

[6]. آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۱۶، ص ۳۰۰.

[7]. همان، ج ۴، ص ۴۸۲.