شخصیت های مهم شیعه اثنی عشری (قرن اول و دوم ق)

شیعه اثنی عشری در طول تاریخ، دارای افراد بسیار برجسته علمی و معنوی بوده است، اما به دلیل کثرت افراد و محدودیت های متعدد، تنها به نام تعداد اندکی از ایشان، طی چند مقال مختصر و کوتاه، اشاره می شود:

1. جابربن عبدالله انصاری: وی از اصحاب مشهور پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) و از محدثین موثق و معاصر با امامت امام علی (علیه السلام)، تا زمان امام محمد باقر (علیه السلام) است. او اولین كسی است كه به زیارت قبر مطهر حضرت سید الشهداء (علیه السلام) در اربعین شهادت آن حضرت مشرف شد.

جابر را حافظ سنت نبوی و مُکثِر[1] حدیث گویند. او در حوزه احکام فقهی صاحب رأی بوده و فتوا می داده است؛ از این رو، ذهبی او را مجتهد و فقیه خوانده است.[2] مهم ترین اثر او در منابع عبارت است از: الف. صحیفه ای از کهن ترین صورت های تدوین حدیث که «سلیمان بن قیس یشکری» و بعد از وی، راویان دیگر از او نقل کرده اند. نسخه ای از این صحیفه در کتابخانه سلیمانیه استانبول محفوظ است. ب. اثر دیگر او، احادیث مسندی است که از طریق منابع اهل تسنن نقل شده است. نسخه خطی این مسند در خزانة الرباط (در مغرب) موجود است. ج. روایات او از منابع شیعه به نام «جابر بن عبدالله انصاری حیاته و مسنده» به قلم حسین واثقی به چاپ رسیده است.[3]

2. جابر بن یزید جعفی: او از بزرگ ترین راویان شیعه، بلكه می توان گفت كه او حامل اسرار آل محمد (صلّی الله علیه و آله) و حافظ گنج های دانش اهل بیت (علیهم السلام) است.

در منابع رجالی آثار فراوانی به جابر بن یزید نسبت داده شده است، از جمله:

کتاب الاصل، کتاب التفسیر، رسالة ابی جعفر الی اهل‌البصره، کتاب النوادر، کتاب الفضایل، کتاب الجَمل، کتاب صِفّین، کتاب نهروان، کتاب مقتل امیرالمؤمنین، کتاب مقتل الحسین.[4]

3. محمد بن مسلم: يكى از اصحاب سرشناس و بزرگ امام صادق است. او فقیه اهل بیت (علیهم السلام) و از شاگردان و یاران صدیق امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) بود.

جمیل‌ بن درّاج می‌گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم كه فرمود: «دلداگان به حضرت حق را به بهشت مژده دهید؛ بُرَید بن معاویه عجلی، ابوبصیر لَيْثُ بْنُ الْبَخْتَرِيِّ الْمُرَادِي‏، محمد بن مسلم و زراه. اینها همان چهار مرد نجیب و امین خدا بر حلال و حرام هستند كه اگر این چهار نفر نبودند، آثار نبوت قطع و از بین می‌ رفت».[5] ‏

از همین منظر است که در تبیین جایگاه بلند او گفته ‌اند: هیچ یک از محدثان شیعی، فقیه ‌تر از محمد بن مسلم نیست.[6] او دارای کتابی با عنوان «الأربعمائة مسألة فی أبواب الحلال و الحرام‏» است.[7]

4. زُرارة بن أعیَن: علامه حلی می گوید: «زرارة بن أعین بزرگ و مقدم اصحاب ما در زمان خود بوده، او فقیه، قاری، متكلم، شاعر و ادیبی فرزانه بود و همه فضائل و خوبی ها را در خود جمع كرد. هر چه روایت از او نقل شده مورد وثوق و صحیح است».[8]

آثار برجاى مانده از زراره را که فقط نامى از آنها در لابلای کتب موجود است، می‌توان به دو دسته تقسيم کرد:

الف. آثار فقهى و کلامی: کتاب‌هايى مانند الاستطاعة و الجبر بر اساس قول ابن شهر آشوب در معالم العلماء، «العهود» از جمله کتاب‌هايى است که برای زراره ذکر شده است.[9]

ب. احاديث و روايات: ميراث حديثى زراره، گنجينه‌ ای گران‌ بها است که با زحمات و تلاش هاى بی ‌دريغ اين مرد بزرگ به دست شيعيان و محبان اهل بيت (علیهم السلام) رسيده تا بتوانند از اين خوان گسترده در حد بضاعت خويش بهره جويند. حدود دوهزار حديث از اين رادمرد تاريخ، به دست ما رسيده که اکنون در کتابى با عنوان «مسند زراره» جمع آورى و به چاپ رسيده است و شايد اين، بخشى از روايات او باشد و چه بسا که در اثر گذر زمان و هجوم حوادث روزگار، مقدارى از آن از بين رفته باشد!

او از جمله همان چهار نفری است که امام صادق (علیه السلام) در حقشان فرمود: «دلداگان به حضرت حق را به بهشت مژده دهید، …».[10] ‏

5. ابو بصیر لیث ‌بن البختری: او افتخار شاگردی امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) را داشت. او نیز از جمله همان چهار نفری است که امام صادق (علیه السلام) در حقشان فرمود: «دلداگان به حضرت حق را به بهشت مژده دهید، …».[11] ‏

آثار و تألیفاتی که به عنوان آثار ابوبصیر اسدی با نام از آن‌ها یاد شده، دو عنوان زیر است: الف. کتاب مناسک الحج، به روایت علی بن ابی حمزه و حسین بن علاء.[12] ب. کتاب یوم و لیله، به روایت علی بن ابی حمزه.[13] ابن بابویه نیز مجموعه‌ای از روایات فقهی او به روایت علی بن ابی حمزه را در کتاب من لایحضره الفقیه مورد استفاده قرار داده است. همچنین مجموعه ‌ای مشتمل بر حدود ۲۰ حدیث در موضوع «علل» به روایت حسین بن یزید نوفلی از علی بن ابی حمزه به‌طور پراکنده در علل الشرائع ابن بابویه مورد استفاده واقع شده است.[14] ضمنا مرحوم صدوق تلفیقی از روایت ابوبصیر و محمد بن مسلم را از «کتاب حدیث اربعمأه » به صورت کامل در خصال[15] نقل کرده است.

6. بُرَید بن معاویه عجلی: او از اصحاب امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) بود و در زمان حضرت صادق (علیه السلام) وفات یافت. او ثقه و فقیه بود و از نظر رتبه و مقام یكی از برجسته ترین شاگردان امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) محسوب می شد. او نیز از جمله همان چهار نفری است که امام صادق (علیه السلام) در حقشان فرمود: «دلداگان به حضرت حق را به بهشت مژده دهید، …».[16] ‏

[1]. مکثر حدیث به کسی گفته می شود که حدیث بسیار نقل کرده باشد.

[2]. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، مصحح: ارنوؤط، شعیب / اسد، حسین، ج 3، ص 189.

[3]. به نقل از موسسه فرهنگی جام طهور (دائرة المعارف طهور).

[4]. به نقل از دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جابر بن یزید جعفی»، شماره ۴۲۹۶.

[5]. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام‏)، ج 27، ص 142.

[6]. کشّى، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال‌، محقق و مصحح: مصطفوى، حسن، ص 167؛ مفید، الإختصاص‏، ص 203. «ما کان أحَدٌ مِنَ الشیعَةِ اَفْقهُ مِنْ محمد بن مسلم».

[7]. نجاشى، احمد بن على، فهرست أسماء مصنفی الشیعة، محقق و مصحح: شبیرى زنجانى، سید موسى، ص 324.

[8].‏ حلى، حسن بن يوسف‏، رجال العلامة الحلي، ص 76‏.

[9]. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، مصحح:بحر العلوم، محمد صادق، ج 1، ص 88.‌

[10]. وسائل الشيعة، ج 27، ص 142.

[11]. همان.

[12]. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش: بحرالعلوم، محمد صادق، ج ۱، ص ۱۷۸.

[13]. نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش: شبیری زنجانی، موسی، ج ۱، ص ۴۴۱.

[14]. صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، ج ۱، ص ۱۵ و 16.

[15]. صدوق، محمد بن علی، الخصال، به کوشش: غفاری، علی‌اکبر، ج ۱، ص ۶۱۰ – ۶۳۷.

[16]. وسائل الشيعة، ج 27، ص 142.