شب یلدا

چکیده مقاله شب یلدا

لفظ یلدا واژه سُریانی و به معنای تولد و زایش است؛ یعنی تولد مهر (متیرا) در شب اول زمستان که بلندترین شب سال است و ایرانیان به یُمن تولد مهر در این شب جشنی برپا می کنند.

با توجه به اسطرلاب‌ها که نمادی از گاه‌شماری ایران باستان و دوره اسلامی است و همچنین دیگر مدارک باستان‌شناسی، باستان‌شناسان معتقدند شب یلدا در چهارچوب تقویم و گاه‌شماری ایرانیان ثبت شده و قدمت این آیین به ۷ هزار سال قبل می‌رسد.

در واقع یلدا تغییر بین فصل پاییز به فصل زمستان را نشان می‌دهد

یلدا گویا نوعی پاسداشت فرهنگ و سنت‌های خوب ایرانی است؛ سنت‌هایی مانند در کنار هم بودن، مهمان هم بودن و کنار هم به فردای روشن چشم داشتن و نیایش نمودن، از جمله آداب شب یلدا خواندن غزل‌های زیبا از دیوان حافظ شیرازی و شاهنامه فردوسی است. این شب در میان مردم با فرهنگ ایران بهانه ای برای بیدار ماندن و دور هم جمع شدن است تا دوستی ها و خویشاوندی ها پایدار بماند.

از دیگر رسوم شب یلدا، قصه گفتن از ایام و اقوام گذشته و بیان سرگذشت پشینینان و عبرت‌های روزگار برای کودکان، نوجوانان و جوانان، توسط بزرگان و کهن‌سالان قوم است تا چراغ راه فردای آن‌ها باشد.

البته در بین مردم باستان ایران آیین‌هایی در این شب برگزار می‌شده که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است.

همچنین استفاده از خوردنی‌هایی که هر کدام به‌نوبه خود بخشی از نیازهای ما را در فصل زمستان تأمین می‌کرده و می‌کند. خوراکی‌های فراوان برای بیداری شبی دراز؛ مانند خشکبار و انواع آجیل، سنجد، انار و کدو حلوایی، به رنگ سرخ خورشید باشند، مهیا می‌کردند.

مفهوم شناسی شب یلدا

در باره مفهوم شناسی یلدا باید گفت: با توجه به این‌که اول دی ماه روز تجدید حیات مهر یا خورشید است، شب آن به نام یلدا؛ یعنی «تولد» مشهور شده است. «دَذوَ» در اوستا به معنای آفریدگار و خداوند و دَدوَ در پَهلَوی نیز شکل تغیر یافته همین واژه است. ماه دی نیز شکل فارسی جدید (دَدوی) است که نخستین روز آن، به نام آفریدگار است. ایرانیان آن را جشن می‌گرفتند؛ چرا که در روزگار گذشته این روز، روز تولد خورشید شکست ناپذیر معرفی شده است.

 ابوریحان بیرونی می گوید: دی ماه و آن روز را خرم روز است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است. وی پس از چند سطر می گوید: این جشن؛ یعنی روز اول دی ماه را (نود روز) می گویند؛ چون میان آن تا نوروز، درست نود روز فاصله هست.[1] همه این اشارات و نام ها، حاکی از آن است که شب یلدا و روز دیگان پیوند استواری با خورشید دارد، با مهر که از این روز بر تاریکی چیره شده و رو به افزایش می رود. این روز خورشید و روز مهر است و نزد ایرانیان، به ویژه ایرانیان مهر آیین، بسی گرامی بوده و بزرگترین جشن؛ یعنی جشن تولد مهر یا خورشید به شمار می رفته و آغاز سال محسوب می‌شده است.[2]

تعریف لغوی شب یلدا

یلدا لغت سریانی؛ به معنای میلاد عربی است و چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می کرده‌اند؛ از این رو آن‌را بدین نام نامیده اند.[3] برخی دیگر می‌گویند: کلمه یلدا صورت پَهلَوی کلمه مرکب اوستایی «یار – دا»؛ یعنی مقطع و تقسیم سال است. چون حرف «ر» اوستایی علی القاعده به «ل» قابل تبدیل بوده است؛ چنانکه نام اوستایی «هربرز» در پهلوی به «البرز» تبدیل گردیده است.[4]

در جایی دیگر یلدا به معنای؛ تاریک و طولانی معرفی شده است.[5] یکی دیگر از لغت دانان ایرانی می‌گوید: لفظ یلدا واژه سُریانی و به معنای تولد و زایش است.[6]

 

تعریف اصطلاحی شب یلدا

یلدا در اصطلاح به شب اول زمستان و شام آخرین روز پاییز گفته می‌شود. که اول جَدْی و آخر قوس[7] است. همان شبی که درازترین شب سال است. ابو ریحان بیرونی می گوید: نام این روز (فردای شب یلدا) میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شتوی[8] است.[9]

این شب را شب چله بزرگ می نامند، چله بزرگ از یکمین روز دی ماه که اورمزد نام دارد، تا بهمن که جشن سده نام دارد، به‌طول می انجامد. علت آن‌که آن را چله بزرگ می نامند این است که شدت سرما بیشتر است.

یکی لغت شناسان ایرانی می‌گوید: یلدا؛ یعنی تولد مهر (متیرا) در شب اول زمستان که بلندترین شب سال است و ایرانیان به یُمن تولد مهر در این شب جشنی برپا می کنند.

 

فلسفه نامگذاری شب یلدا

همان‌گونه که در گفتارهای قبل اشاره شد، یلدا واژه‌ای سریانی است که به معنای زایش است. [10] زایشی که با شروع بازگشتن خورشید به‌سوی شمال‌شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته می‌شد و آن‌را گرامی ‌و فرخنده می‌داشتند. از این جهت وجه تسمیه شب یلدا را می‌توان زایش یا شروع طولانی شدن روزهای سال دانست که از آن به انقلاب زمستانی یاد می‌شود.

از نگاهی دیگر هم شب یلدا نوعی آغاز است برای چهل روز اول زمستان که به آن چله بزرگ و معمولا شرایط آب و هوایی در این چهل روز اول بسیار سخت‌تر و طولانی‌تر هم است، گفته می شود. [11]

 

محدوده شب یلدا

شب یلدا به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود.

پیشینه شب یلدا

هنوز به‌طور دقیق مشخص نشده که قدمت این آیین کهن به کدام دوره از تاریخ می‌رسد. اما باستان‌شناسان معتقدند شب یلدا در چهارچوب تقویم و گاه‌شماری ایرانیان ثبت شده و قدمت این آیین به ۷ هزار سال قبل می‌رسد. آن‌ها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ اشاره می‌کنند که نقوش حیوانی ماه‌های ایرانی؛ مانند قوچ و عقرب در چهارچوب تقویم‌ ایرانی حک شده است.

گروه میراث فرهنگی خبرگزاری میراث فرهنگی، گزارش کرده با‌توجه به اینکه در طول دوره‌های مختلف تاریخی و پیش از تاریخ، نقوش مربوط به آیین‌ها و مراسم ایرانی کمتر در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی مشاهده شده، اما باستان‌شناسان معتقدند که آیین مربوط به شب یلدا را می‌توان تا 7 سال قبل در چهارچوب تقویم ایرانی ردیابی کرد. این درحالی است که به مراسم نوروز و جشن خرمن در کتیبه‌های باستان‌شناسی نسبت به‌ دیگر آیین‌ها بیشتر پرداخته شده است.

«علیرضا عسگری‌ چاه‌وردی» (باستان‌شناس) در این رابطه می‌گوید: «با اینکه در کتیبه بیستون (در نزدیکی کرمانشاه) و سایر کتیبه‌های دوره‌ هخامنشی، از هر دوازده ماه سال ایرانیانیان نام برده شده و در تحقیقات تاریخی و گاه‌شماری ایران باستان که «سید حسن تقی‌زاده»، «هارتنر» و «پروفسور پانینو» به تفصیل و با دقت به‌ آن پرداخته‌اند، از تغییر فصول پاییز به زمستان و اینکه شب یلدا به‌عنوان نمادی از آغازین روزهای فصل زمستان است، بسیار اشاره شده‌است».

این باستان‌شناس می‌افزاید: «با توجه به اسطرلاب‌ها که نمادی از گاه‌شماری ایران باستان و دوره اسلامی است و همچنین دیگر مدارک باستان‌شناسی، شب یلدا در چهارچوب تقویم و گاه‌شماری ایرانیان ثبت شده است.»

به‌گفته عسگری چاه‌وردی، وجود نقوش مختلف از نمادهای حیوانی که مربوط به ماه‌های ایرانی می‌شود و به دوره پیش از تاریخ می‌رسد. با این وجود آنچه که تحت‌عنوان شب یلدا رسمیت یافته و همزمان با تقویم خورشیدی ایران که برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌ها است به دوره داریوش یکم می‌رسد که در تقویم ایرانیان ثبت شده است.

وی به قدمت تاریخی شب یلدا اشاره می‌کند که به سال 502 قبل از میلاد می‌رسد. او تاکید می‌کند: «شب یلدا که به عنوان یکی از شب‌های مقدس در ایران باستان مطرح بوده، به‌صورت رسمی در تقویم ایرانیان باستان از سال 502 قبل از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان‌ راه یافت. هرچند که قدمت این جشن به دوره‌ّهای پیشدادیان و کیانیان و ایزدان کهن‌تر از دوره هخامنشی می‌رسد، اما آنچه که به‌صورت رسمی می‌توان نام برد دوره هخامنشی است.»

او ادامه می‌دهد: «در واقع یلدا تغییر بین فصل پاییز به فصل زمستان را نشان می‌دهد و در گذشته تمام گاو و گوسفندان از چراگاه‌ها به دهکده‌ها برمی‌گشتند و تمام محصولات برداشت شده در پایان پاییز به انبارها انتقال داده می‌شد. در این فصل به خاطر آغاز سرمای زمستان انسان‌ها نیز در ایران کم و بیش از کوهستان و مزارع به خانه‌ّها بازگشته و در این شب برای سه ماه آینده تا زمانی‌که زمین به‌طور مجدد رویش خود را آغاز کند، جامعه انسانی ایرانیان باستان تلاش می‌کردند که از میوه‌جات و انواع گیاهانی که از محصول برداشت‌شده به‌دست می‌آمده به‌صورت آجیل برای شب‌نشینی‌های طولانی دور هم استفاده کنند».

به‌گفته این باستان‌شناس، حل بخش زیادی از مسائل اجتماعی مردم در همین شب‌های طولانی زمستان از آغازین شب زمستان یعنی شب یلدا شروع می‌شد؛ چراکه دراین فصل خبری از کار نبوده و تمام مردم از دست‌رنج طول سال خود برای فصل زمستان بهره می‌بردند. به همین دلیل شب یلدا شبی مقدس و معنوی است؛ زیراکه انسان‌ها در این فصل می‌توانستند علاوه بر انجام امور اجتماعی خود فرصت عبادت و رسیدگی به امور معنوی خود نیز داشته باشند.[12]

شب یلدا در ایران

آنچه که در میان باستان شناسان معروف و شناخته شده است، این است که خاستگاه اموری مانند مراسم نوروز، جشن مهرگان[1]و شب یلدا کشور ایران است. جشن یلدا که به «شب چله» هم معروف است، پیشینه‌ای دیرینه در ایران دارد. البته غیر از ایران در برخی از سرزمین‌های هم‌فرهنگ مجاور نیز به همین نام یا نام‌ها و عناوین دیگر هم شهرت دارد. شب یلدا به عنوان یک آیین کهن در شهرها و مناطق مختلف ایران دارای رسم‌ها و آئین‌های مشترک و خاصی است که هر کدام از اینها مناسب است در جای خود مورد بحث قرار گیرد.

شب یلدا در مناطق مختلف ایران 1

آداب و رسوم شب یلدا در شهر های مختلف ایران را می‌توان به دو قسم کلی تقسیم کرد: آداب مشترک در همه مناطق کشور و آداب اختصاصی مناطق مختلف ایران.

الف. آداب و رسوم مشترک: جشن یلدا در ایران همواره با گرد آمدن اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر، شب نشینی و صله رحم برگزار شده و می‌شود. آیین شب یلدا یا شب چله در ایران، غالبا با خوردن آجیل، که در هر منطقه‌ای با اندک تفاوتی آجیل مخصوص خود را دارند، همراه است. همچنین در این شب خوردن شیرینی و میوه‌های گوناگون فصل و غیر فصل که هر کدام جنبهٔ نمادی داشته و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌هستند، مرسوم است. خواندن قرآن، گرفتن فال حافظ از دیوان وی نیز مرسوم است.

ب. آداب و رسوم اختصاصی شهرهای ایران:

1. شب یلدا در تهران: یلدا در تهران با میوه‌های تازه فصل پاییز، میوه‌های خشک شده تابستان، آجیل مخصوص، شیرینی و … به صبح می‌رسد. ترکیب آجیل شب یلدای تهرانی‌ها نشان از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه‌های خشک شده است که با عنوان «آخشیج» (تضادها) کاربرد داشته است.
2. شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد: در استان کهگیلویه و بویراحمد، پیرترین و دوست داشتنی‌ترین فرد خانواده برایشان متیل (متل) بگوید. متیل داستانی افسانه‌ای و طولانی است كه نسل به نسل و به طور شفاهی از گذشتگان به ارث رسیده است. مثل داستان معروف دو برادر محلی به نام‌های «احمعیل و مهمعیل» دو مرد قوی هیكل و بزرگ كه به سفارش مادرشان به كوه ر‌فته و بر بلندترین قسمت كوه قرار می‌گیرند و چلوسی (آتشی) كه در دست دارند را با تمام قدرت به هوا پرتاب می‌كنند، اگر آن چلوس (آتش) به خشكی خورد متأسفانه زمستانی سرد و خشک در پیش است كه خسارات فراوانی به كشاورزان و دامداران می‌زند و مردم نگران و آشفته می‌شوند، اما اگر به دریا خورد، زمستانی پر از بارش برف و باران و سالی سرشار از نعمت‌های خداوند در پیش و سال رونق كشاورزی است كه نوید بهاری پربار را می‌دهد.

دیگر اینكه در این شب به نیت بارش برف و سفیدی زمستان آش‌های محلی مثل شیربرنج و یا دُووا (آش دوغ) در طشت‌های بزرگ می‌پزند تا جواب‌گوی جمعیت زیاد اعضای خانواده باشد. آن‌ها اعتقاد دارند از اوایل شروع فصل سرما غذای داغ و گرم بپزند؛ برای همین در این شب غذایی مثل آش دوغ درست می‌كنند.

همچنین شام شب یلدا غذاهای سنتی؛ مانند آش کارده، شله بادام و شله ماش که در سال‌های اخیر به غذاهایی مانند کباب و غذاهای امروزی تغییر شکل یافته، می‌پزند. پذیرایی از مهمانان با آجیل‌های محلی؛ مانند کلخنگ، مغز بنه، گندم برشته، کنجد بو داده، انجیر و مویز خشک انجام می‌گیرد. آیین «کاسه بهره» یا بردن غذا برای همسایه‌های فقیر یکی دیگر از آیین‌های سنتی مردم این دیار است که نه تنها در شب یلدا، بلکه در همه ایام سال بین مردم کهگیلویه و بویراحمد رایج است.

3. شب یلدا در گیلان:

مردم استان گیلان در شب یلدا از تنقلاتی؛ مانند آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج و سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج» و لیمو استفاده می‌کنند. مردم شهرها و روستاهای شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر)» می‌خوانند.

در میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندانه پوس (پوست هندوانه) می‌گیرند. برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم کرده، هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند. در این میان، پنج حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است. اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است.

4. شب یلدا در فارس: استان فارس و شهر شیراز آداب خاص و جالبی برای شب یلدا دارند. در این شب افراد فامیل دور هم جمع می شوند و با خوردن میوه و آجیل های مخصوص که از انجیر، قصبک،[13] خرک،[14] برنجک تشکیل شده شب را به صبح می‌رسانند. شب یلدا در میان خانم‌ها فالی انجام می‌شود که به «فال کلوک» معروف است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانم‌ها نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازند.بعد یک دختربچه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کند. سپس فردی به صورت فال، شعری از حافظ می‌خواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می‌شود.
5. شب یلدا در خراسان جنوبی: یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف‌زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام «چوبک» را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیس کرده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز»، مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع کف کند. سپس کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند.
6. شب یلدا در خراسان شمالی: شب یلدا در این استان، بازگویی خاطرات، قصه‌گویی پدر بزرگ‌ و مادر بزرگ‌ها یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده‌ها دلپذیرتر می‌کند. یکی دیگر از سنت‌های کهن شب یلدا، چله بردن برای خانواده عروس است. با فرا رسیدن شب چله مردهای جوان طبق‌های آراسته میوه، شیرینی و کله‌قند تزیین شده را به رسم هدیه به خانه عروس جوان می‌برند. این طبق‌های هدیه که معمولا مسی است و روی آن با سفره‌های قرمز گلدوزی شده پوشانده شده، پر از ظرف‌های بزرگ میوه پیچیده در زرورق‌های رنگین با گل و نوارهای مواج است.

مردانی این طبق‌ها را بر سر گذارده و در پی یکدیگر با شادی و پای‌کوبان راهی خانه عروس می‌شوند. خانواده دختر نیز به پاس قدردانی و به رسم یادبود لباس‌ و یا قطعه پارچه‌ای را برای خانواده داماد، در سینی خالی شده هدایا می‌گذارند. اگر قبل از شب چله برف باریده باشد، برخی از مردم شهر و روستا در این شب با خوردن «برف‌شیره»، با شیرین کردن کام با معجونی از بارش زمستانی، با سردی زمستان آشتی می‌کنند. همچنین بزرگ‌ترها با دادن «حلوا قلقلی» از کوچک‌ترها پذیرایی می‌کنند. حلوا قلقلی از کوبیده شدن مغز گردو، بادام، کنجد و دیگر دانه‌های روغنی تهیه و سپس در شیره انگور نیز خوابانده می‌شود.[15]

شب یلدا در مناطق مختلف ایران 2

7. شب یلدا در اصفهان: به باور اصفهانی‌های قدیم، زمستان به دو بخش «چله» و «چله‌کوچیکه» تقسیم می‌شد که موعد چله از اول دیماه تا۱۰بهمن و چله کوچیکه از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا سی بهمن ادامه داشت. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام «چله زری» (ماده) و «عمو چله» (نر) تقسیم می‌شود؛ زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند.

اصفهانی‌ها دوشب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند و آیین‌های مخصوص به این شب را با پهن کردن سفره‌ای با عنوان «سفره شب چله»، گرامی می‌داشتند.  از دیگر بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم، پهن کردن تمام البسه و رخت خواب‌ها در هوای آزاد؛ به ویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمدگویی به «عمو چله» و «چله زری» بوده است.

8. شب یلدا در کرمانشاه: در استان کرمانشاه که از شهرهای باستانی و کهن ایران زمین است، مردم با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و همدردی کنند. میوه‌هایی که دراین شب خورده می‌شود، به گونه‌ای نمادی از خورشید است. میوه‌هایی مانند انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد.

همچنین قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود.

9. شب یلدا در آذربایجان شرقی و غربی: در خطهٔ شمال و آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچه‌[16]های تزیین شده به خانهٔ تازه عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه ها را تزئین می کنند و شال های قرمزی را اطرافش می گذارند.

 اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا «چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تأثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند. زنان معمولا تا پایان چله کوچک خانه تکانی نمی‌کنند و اعتقاد دارند اگر در طول این دو چله کسی خانه تکانی کند، چله او را نفرین می‌کند و اگر چله کسی را نفرین کند، به نکبت و بدبختی گرفتار می‌شود.

1. شب یلدا در مرکزی: آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی باعناوین شب «چله‌بزرگه»، «چله وسطی» و «چله‌کوچیکه» برگزار می‌کردند و خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را می‌گشودند و از هر دری سخنی می‌گفتند. زنان و دختران روستایی در گرگ و میش شب‌های چله در تکاپو و هیجانی خاص ملزومات غذا و تنقلات ویژه این شب را مهیا و برای گذران ساعات خوش در کنار فامیل لحظه شماری می‌کردند.
2. شب یلدا در قزوین: به عقیده بزرگ‌ترهای مردم استان قزوین، خوردن میوه‌های مختلف خشک و تر و میوه‌های سرخ فام که به «شب چره» معروف است، شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می‌دهد.

در بعضی مواقع که مادر بزرگ‌ها در آوردن تنقلات تأخیر می‌کنند، کوچک‌ترها شعر «هر که نیارد شب چره – تو انبارش موش بچره»، سر می‌دهند و مادربزرگ در آوردن شب چره تعجیل می‌کند. به عقیده مادر بزرگ‌های قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند، باران می‌بارد و اگر پنبه‌های لحاف بیرون بریزد، برف می‌آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود، تگرگ می‌آید.  رسم فرستادن خونچه چله از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس در این استان نیز وجود دارد.

2. شب یلدا در همدان: همدانی‌ها در شب یلدا فالی می‌گیرند با نام فال سوزن. آن‌ها همگی دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. در این میان دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود به حساب می‌آورند. در مناطق دیگر استان همدان؛ نهاوند، تویسرکان و ملایر، گردو و کشمش و مویز که مناسب زمستان است خورده می‌شود که از معمول‌ترین خوراکی‌های موجود در ابن استان‌ها است. همچنین رسم خونچه‌بری برای تازه عروس در مناطق مختلف این استان از جمله در شهر نهاوند، معمول است.
3. شب یلدا در خراسان رضوی: در شهرهای خراسان علاوه بر رسوم مشترک ایرانیان، خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است.
4. شب یلدا در خوزستان: مردم خوزستان در این شب تا سحر انتظار می‌کشند تا از «قارون افسانه‌ای» استقبال کنند. قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند.
5. شب یلدا در کردستان: در کردستان نیز مانند سایر مناطق دیگر ایران این آیین، تاریخ کهنی دارد که به نام قدیمی آن؛ «شو چله» خوانده می‌شود. در شهر سنندج مرکز استان کردستان از قدیم اکثر خانه‌ها غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمان‌ها آماده می‌کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده است.
6. شب یلدا در بندرعباس: در این شب مردم هرمزگان دورهم جمع شده، غذاهای سنتی درست می‌کنند. از آن جمله می‌توان به غذایی بنام «نان رگاگ» و درست کردن غذایی به نام «سوراغ» و «مهیاوه» که بعد از تهیه به همراه نانی میل می‌شود، اشاره کرد. غذای دیگری که در این شب مورد استقبال اهالی هرمزگان قرار گرفته؛ «هواری‌ماهی» و «قلیه‌ماهی» است که خوردن آن در جمع صمیمی و گرم خانواده صفا دارد.
7. شب یلدا در یزد: شهر یزد هم در شب یلدا همانند شهرهای دیگر کشور آداب و رسوم خاص خود را دارد. در این شب اقوام در کنار هم غذاهای سنتی یزدی؛ مانند «آش شولی» یزدی میل می‌کنند. آش شولی یکی از غذاهای مورد علاقه مردمان یزد است که مهم ترین مواد تشکیل دهنده این آش سنتی؛ اسفناج، شوید، چغندر، برگ چغندر، نعناع خشک و سرکه است.
8. شب یلدا در لرستان: شب چله در میان مردم مناطق لر نشین، دارای آداب و رسوم خاصی است. آن‌ها به این شب «شو اول قاره» می‌گویند. شب نشینی، دید و بازدید اقوام، فال چهل سرو، فال حافظ، پختن غذاهای خاص این شب، از آداب این شب است. همچنین دراز کردن شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به همین منظورمثل، «اِمشِو اول قاره * خیر دِ هونَت بَوارَه»؛ «امشب اول یلدا یا اول زمستان است * خیر به خانه‌ات ببارد» یا «نون و پنیر و شیره * کیخا حونت نمیره»؛ «نان و پنیر و شیره * کدخدا (صاحب خانه‌ات) نمیرد» یا «چی بِ علی کوشکَه بیاره»؛ «چیزی بده علی کوچیکه یا بچه‌ات بیاورد» از دیگر رسوم مردم لرستان است. در این موقع صاحب خانه کمی آجیل گندم برشته با میوه و شیرینی در شال می‌گذارد که گیرنده ضمن بالا کشیدن شال و محتویاتش به عنوان تشکر از صاحب خانه، دوباره شعر را تکرار می‌کند و سپس شال را برداشته به پشت بام‌های دیگر می‌رود و دوباره ترانه فوق را می‌خواند.[17]

شب یلدا در مناطق مختلف ایران 3

9. شب یلدا در چهار محال و بختیاری: در شب یلدا در استان چهارمحال و بختیاری، چند خانواده دور هم جمع می‌شوند و کسانی که شاهنامه را از حفظ هستند، برای دیگران می‌خوانند. خیلی پیش آمده کسانی که شاهنامه را از بر می‌خوانند، حتی سواد خواندن و نوشتن ندارند. بختیاری‌ها اعتقاد دارند اگر در شب یلدا، ماست، شیر، پنیر، کنجد، کدو و نان جو خورده شود، تا پایان سال موجب فزونی و فراوانی نعمت شده و باعث می‌شود که تا سال بعد از این نعمت‌ها نصیبشان شود.

شب یلدا در قوم بختیاری به عنوان شب چله خوانده می‌شود. بختیاری‌ها در این شب کدو تنبل‌های بزرگی که نماد خورشید را برای آن‌ها دارد، آب‌پز کرده و آن‌را به صورت ریز ریز شده در آش کشک می‌خورند.

1. شب یلدا در ایلام: مردم دیار کردنشین استان ایلام نیز با جمع شدن در منزل بزرگ ترها، گرفتن فال حافظ و خوردن انواع شیرینی های سنتی با عطر و بوی خاص؛ نظیر «کله کنجی»، «برجی برساق»، «گنمه شیره» و پخت برخی شیرینی‌های خانگی، شب یلدا را گرامی می‌دارند.

همچنین کمی قدیم‌تر، همزمان با شب چله، عده‌ای از جوانان و نوجوانان به صورت دسته جمعی به درب منازل مردم  رفته و پس از دق الباب ابیات زیر را می سرودند: «شیلی میلی، خالی ده قولی، ده س کی وانو وه خیر بی پی لی»؛ «سلام علیکم، دست کدبانویی که خال (سعادت) بر پا دارد، سخاوت‌مند و سعادت‌مند باد» یا «ئی مشهو ئه وه ل وه هاره خیر ده حونه ت بی واره»؛ «امشب آغاز بهاره، امیدواریم باران خیر و برکت خونه شما رو فرا بگیرد»؛ «نون و په‌نیر و شیره کیخا حونه‌ت نه‌میره»؛ «نان و پنیر و شیره * کدخدا (صاحب خانه‌ات) نمیرد». پس صاحب خانه بلافاصله با شنیدن این اشعار که به صورت دسته جمعی و موزون خوانده می شد، مقداری پول، قند، خرما، شیرینی یا تنقلات برای آن‌ها می‌آورد.

1. شب یلدا در گلستان: در این شب جوانان گلستان به خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها رفته و ضمن دورهم‌نشینی و خواندن حافظ، شاهنامه و «نَقل‌اندازی»؛ (داستان‌های شفاهی)، تنقلات و میوه های تابستانی، باغی و جنگلی از قبیل؛ انار، لیمو، پرتقال، ولیک، کندس و شیرینی‌ هایی؛ مانند «مَت» و «کَسمَک» تناول می‌کنند.
2. شب یلدا در قم: آداب شب چله در قم همچون دیگر مناطق ایران برگزار می‌شود. مردم قم به رسم گذشته برای شب یلدا آجیلی از گندم برشته، سوهان، کشمش، کنجد، شاهدانه، گردو و فندق تهیه نموده و در کنار سایر تنقلات مصرف می‌نمایند. در این شب اگر دختری تازه عروسی کرده باشد، خانواده او هدیه‌ای با مقداری آجیل و میوه و شیرینی به منزل داماد می‌آورند و اگر پسر و دختری با هم نامزد باشند، خانواده‌ پسر در شب یلدا هدیه‌ای برای دختر به منزل پدر دختر می‌برد. در گذشته اوایل شب یلدا بعضی از پسر بچه‌ها به بالای پشت بام منازل رفته و ریسمانی را به یک شال بزرگ بسته به پایین و به طرف درب خانه‌ها می‌‌فرستادند و شعر می‌خواندند و سپس صاحب‌خانه مقداری آجیل و میوه و شیرینی در شال آن‌ها می‌گذاشت و بچه‌ها از صاحب‌خانه تشکر می‌کردند.
3. شب یلدا در کرمان: کرمانی‌ها نیز همانند سایر ایرانیان این شب را گرامی می‌دارند. آن‌ها در این شب شيرينی‌های محلی؛ مانند «کماچ» و «کلمپه»، را درست نموده و میل می‌کنند.

کرمانی‌ها در شب یلدا از انواع بازی‌ها و تفریحات بهره می‌برند. آن‌ها با انجام نوعی بازی بنام «ماردوره» موجب سرگرم شدن افراد حاضر در مهمانی می‌شوند. بازی ماردوره این‌گونه است‌که: هر فردی که در مهمانی شب یلدا حضور دارد، باید نیت کند و یک شی کوچک مانند تکمه، سوزن‌قفلی، سکه و یا هر چیز کوچک دیگر را در ظرفی سفالین به شکل پارچ بیاندازد. سپس یک نفر مسئول برداشتن اشیاء از داخل ظرف می‌شود و دیگران یک بیت شعر می‌خوانند. بعد از آن، مسئول ظرف به طور شانسی یک شیء در‌آورده و آن یک شعر خوانده می‌شود که به عنوان فال صاحب شیء می‌باشد. بعد از بازی ماردوره نوبت به تعریف یک خاطره شیرین یا یک لطیفه می‌رسد که همه افراد می‌بایست آن را تعریف کنند.

در استان کرمان، زرتشتیان بزرگ‌ترین اقلیت مذهبی این شهر محسوب می‌شوند. در باور زرتشتی‌ها که شب چلّه طولانی‌ترين شب است. آن‌ها تاريكی را اهريمنی می‌دانند که در اين شب از همه سال بيشتر است. پس این شب را شب بديُمنی می‌پندارند؛ لذا تا سحر بيدار می‌مانند و فديه می‌دهند.

4. شب یلدا در سمنان: مردم استان سمنان، شب یلدا را در گوشه‌گوشه استان با آداب و آیین خاصی برگزار می‌کنند. از آداب و رسوم کویرنشینان استان سمنان در شب چله به عنوان «یلدان یلدان» نام برده می‌شود. نواختن نی همراه با زمزمه ترانه‌ها و ادبیات محلی و نیز انجام بازی‌های محلی در بسیاری نقاط استان، از جمله سرگرمی‌های مردم در بلندترین شب سال بشمار می‌رود.

خوردن آجیل مخصوص، برگه زرد‌آلو، انجیر خشک، انگور، مویز، توت خشک، نقل، سنجد، کشمش، بادام، هسته زرد‌آلو، تخمه‌کدو، تخمه‌هندوانه، کِنو کُنجی (شاهدانه)، حلوای سیاه، شیره انگور، شیره توت، لبو پخته، مغز گردو، حلوای کنجد، حلوای آریشه، خربزه، شلغم، انار، به، سیب و شیرینی که هر یک نمادی به نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی به شمار می‌روند، از آیین‌های مردم این استان در شب چله است. از جمله غذاهای این شب نیز «ته چین اسفناج» و «خورش فسنجان» است. در بسیاری از روستاهای استان سمنان مرسوم است که دامداران در شب چله گوسفند پرواری را تحت عنوان «چله کُشی» قربانی کرده و گوشت آن را قورمه کرده ودر شکمبه حیوان ذخیره می‌کنند تا از آن برای تهیه غذا در فصل سرد سال بهره ببرند.

5. شب یلدا در البرز: استان البرز به جهت حضور اقوام مختلف که هر کدام آداب و آیین خاص خود را دارند، استانی لبریز از فرهنگ‌های متفاوت است. بی شک ضیافت شبانه یلدا در البرز آمیخته از فرهنگ‌های مختلف از آذری و مازنی گرفته تا کرد و لر و …، است که شب یلدایی خاص را تجربه می‌کند.

مردم روستاهای شهرستان طالقان در شب یلدا دور کرسی نشسته و بزرگ ده با خواندن قران و دعا برای پرباری محصول در سال آینده شب نشینی را شروع می‌کند. زنان نیز تدارک پذیرایی را دیده، تنقلات گذراندن این شب را از چند روز قبل فراهم می‌کنند. سنجد، گردو، گندم برشته، کدو تنبل پخته شده، انگور خشک شده، زالزالک از تنقلات این شب در بین اهالی طالقان است.

یکی از رسوم زیبا و جالب مردم طالقان در این شب مراسم «درجی سران» و «شال‌اندازی» است که به عنوان میراث ناملموس و یا معنوی ثبت ملی شده است. در این رسم جالب، جوانان ده در شب چله به بالای بام خانه رفته و از سوراخ روی بام که اصطلاحاً به آن «درجی» می گویند، شالی پشمی را که به آن کیسه‌ای‌ بسته شده پایین می‌فرستند و اهل خانه وقتی متوجه آن شدند، در آن میوه و دیگر تنقلات در آن ریخته و جوانان شال را بالا کشیده و وسایل داخل کیسه را بین خود تقسیم می کنند. از بازی‌هایی که مردم طالقان در شب چله؛ «انگشتر بازی» و «گدره بازی» است که مردم با شور و حال خاصی آن را انجام می‌دهند.[18]

شب یلدا در مناطق مختلف ایران 4

6. شب یلدا مازندران: شب یلدا در مازندران به زبان محلی «چله‌شو» گفته می‌شود و دارای آیین و رسوم خاصی است. در این شب بنا به سنت دیرین همه افراد خانواده دور هم جمع می شوند و با خوردن هندوانه، ماست، میوه و آجیل، سرمای فصل زمستان را از خود دور می کنند. اعتقاد بر این است که با خوردن ماست یا هندوانه در شب یلدا، هرگز در زمستان سردشان نخواهد شد. آجیل و شب چره که شامل دانه هایی چون گندم و نخود برشته، تخم هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک می‌شود، از تنقلات این شب است. برخی از خانواده ها در شب یلدا، پس از خوردن شام، برای شب نشینی شب یلدا به خانهً خویشاوند بزرگتر می روند.

اهالی روستاهای مازندران در این شب طولانی سرد و احیانا برفی، در کنار بخاری‌های هیزمی و کرسی‌های گرم،[2] در کنار هم نشسته و تبادل نظر می کنند. در این شب بیشتر شب‌چره‌ها؛ مثل حلوا، کیک، شیرینی و گندم برشته حاصل سلیقه و هنر زنان و دختران خانه است که بنا به سلیقه زنان خانه، شاخه‌ای از گل یا سبزه در سفره چله‌شو قرار داده می‌شود. پیران این دیار اعتقاد دارند که در این شب، زمین نفس می‌کشد و از این به بعد روزها بلند شده و شب‌ها کوتاه می‌شود.

در شب چله، سالخوردگان از خاطرات گذشته خویش می‌گویند؛ از سرماهای سخت زمستان‌های گذشته، از یخ بندان‌ها و از رویدادهایی که روی داده و دیده یا شنیده‌اند.

پرتقال، ازگیل، نخود برشته، کشمش، بادام شیرین، نارنگی، سیب، لیمو شیرین، خربزه، نی‌شکر و شیرینی ویژه مازندران که به آن «پشت‌زیگ» و «پیس‌گندل» می گویند، از میوه ها و آجیل های شب یلدا است.

در مازندران رسم بر این است که در شب چله، از سوی داماد برای عروس یا نامزد، خرجی می‌فرستند. در برخی روستاهای مازندران رسم بر این است که در شب چله، دارا و نادار، همه باید پلو خورش بخورند.[19]

در بابل این شب با افسانه‌ای کهن همراه است. آن‌ها بر این عقیده‌اند که شب یلدا در یک لحظه بخصوص که زمان آن معلوم نیست، تمام موجودات در پیشگاه خداوند سر تعظیم فرود می‌آورند؛ درختان خم می‌شوند، آب‌های رونده گل آلود می‌شود و تمام این‌ها در یک چشم به‌هم زدن صورت می‌گیرد و هر کس در آن لحظه هر آرزویی بکند، برآورده می‌شود.[20]

7. شب یلدا در بوشهر: جشن یلدا در استان بوشهر با گرد هم آمدن و تا پاسی از شب، شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. خانواده‌ها در این شب گرد هم می‌آمدند و بزرگترها برای همه قصه تعریف می‌کردند. در بوشهر در این شب به شعرخوانی و داستان‌خوانی می پردازند. همچنین شب یلدا با خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار، شیرینی و میوه‌های گوناگون همراه است که همه جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. انار و هندوانه در شب چله بوشهر با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشید در شب به‌شمار می‌روند.

در این شب، جوانان پای صحبت‌ها و قصه‌های بزرگسالان می‌نشینند و از لابه‌لای داستان‌ها و قصه‌هایی که از زبان این گنج‌های زندگی می‌شنوند، عبرت‌ها و درس‌های بی‌شماری برای خود می‌اندوزند.

از جمله رسوم بسیار زیبا و پسندیده ایرانی در این شب که در اسلام نیز بسیار به آن سفارش شده، عیادت از سالمندان و بیماران است. ملاقات با خویشاوندان و دوستان و رسیدگی به احوال نیازمندان، به ویژه نیازمندان خویشاوند، از جمله آداب پسندیده و نیکویی است که در پرتو دستورات جامع و کامل اسلام، مردمان شریف ایرانی و اهالی بوشهر در شب یلدا و دیگر شب‌های طولانی و بلند زمستان به آن اهتمام می‌ورزند. [21]

8. شب یلدا در سیستان و بلوچستان: شب آغاز زمستان، با نام «شب چله» در سیستان یا همان «شب یلدا» در فرهنگ ایرانیان نام برده می‌شود که در هر منطقه‌ای رسم و رسوم خاص خود را دارد. واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است، سیستانی‌ها با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و جشن بزرگی برپا می‌کردند. از این رو به دهمین ماه سال، دی (به معنای روز) می‌گفتند که ماه تولد خورشید است.

در این شب مردم از شیرینی‌هایی مانند سَتّو ، شیرینک دوشو، حلوا و انواع تخمه‌های هندوانه، خربزه، عناب و پسته را فراهم و شب را تا صبح سحر می‌کنند. اگر این شب‌ها با مراسم مذهبی هم‌زمان نشود، با دوهل و ساز و چوب بازی شب را به صبح می‌رسانند.

آیین شب یلدا از دیرباز در سه شب متوالی با عناوین شب «چله‌بزرگ» و «چله‌ متوسط» و «چله کوچک» برگزار می ‌شود و خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را گشوده و از هر دری سخن می‌گویند. حافظ در شب یلدا در میان مردم سیستان  نقش بسزایی دارد. در شب یلدا در منطقه سیستان رسم بر این است که صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل  می‌دهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگ مجلس، این جمله را می‌گوید: «ای حافظِ شیرازی / تو محرم هر رازی / بر ما نظر اندازی / قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری …» و تفألی به دیوان حافظ می‌زند.[22]

9. شب یلدا در اردبیل: مردم اردبیل مانند مردم دیگر استان‌ها و شهرهای ایران در روز شمارشان، شب یلدا پایان فصل پاییز و آغاز «چله بزرگ» و زمستان است. فصل زمستان در اردبیل به سه دوره تقسیم می شود: 40 روز اول آن چله بزرگ؛ 20 روز بعد از آن چله كوچک و 30 روز آخر «بایرام آیی» (ماه عید) است. چهار روز آخر چله بزرگ «بویوک چیله» و سه روز اول چله کوچک «کیچیک چیله»؛ یعنی هفتم تا سیزدهم بهمن ماه که در بين آذری زبان‌ها به «خیدیر» معروف است.

به دلیل این‌که اکثر سال‌ها در ایام خیدیر در اردبيل برف سنگینی می‌بارید و سرمای زمستان به حد اعلای خود می رسید، در میان اهالی منطقه  گفته می‌شد: «خیدیر گلدی قیش گلدی، خیدیر چیخدی قیش چیخدی»، که اشاره به شدت بارش برف و سرمای شدید دارد و اهالی در مثل، سختی ایام خیدیر را با سختی کل زمستان برابر می‌دانستند. یکی از آیین‌های ویژه گرامی‌داشت چله تهیه «قووت» بود که با  آسیاب کردن گندم برشته و مخلوط کردن آن با بَزَرک، نخودچی، شکر و … تهیه می‌شد که بسیار خوشمزه و مقوی بود.

به اعتقاد مردم این استان چله كوچک سردترین روزهای سال است و موقع آمدن به چله بزرگ می‌گوید: « توهیچ كاری نكردی؛ من كودكان را در گهواره ،دست زنان را در كوزه آب و پای مردان را بر روی زمین منجمد خواهم كرد. چله بزرگ هم به او می‌گوید: عمرت كوتاه و پشت سرت بهار است. در اردبیل در شب یلدا از خوردنی‌هایی مانند؛ هندوانه (چیله قارپوزی)،‌ انار،‌ مركبات ،‌انواع آجیل، «قورقا» یا همان گندم برشته به همراه کشمش، سنجد، از تنقلات  اصلی شب چله در میان مردم اردبیل و نیارق در زمان حاضر است، استفاده می شود.[23]

30 شب یلدا در زنجان: شب یلدا در زنجان به عنوان شب چله معروف است. شب یلدا در این استان قدیم با صرف تنقلات و قصه‌گویی بزرگان خانواده همراه بوده است. یکی از آداب شب چله در بین مردم استان زنجان که از قدیم مرسوم بوده ارسال «خونچه» برای نوعروسان بوده است. «خوانچه» و یا به تلفظ آذربایجانی‌ها، «خونچا» به تحفه‌ای گفته می‌شود که خانواده داماد در شب یلدا برای خانواده تازه‌عروس می‌فرستد.

در استان زنجان پوست‌های میوه و امثال آن را در آب روان ریخته و این رفتار را خوب و خوش یمن می‌دانند. بعد از خوردن تنقلات و میوه، بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان‌هایی از حماسه‌های ملی این سرزمین نظیر؛ «اصلی و کرم»، «بایاتی خواندن» و ضرب‌المثل پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت و گفت‌وگو مشغول می‌شوند.

آجیل یکی از ملزومات شب چله بوده و در سال‌های دور، تنقلات شب چله، به تخمه، پشمک، سنجد، قیسی، برگه زردآلو، بادام و گردو ختم می‌شد. در زمان‌های قدیم لبو فروشان لبو را بر روی دوش خود گرفته و با گشت در بین کوچه و بازار و عبارت «داغ چغندور واریم، گل آپار»؛ «لبوی داغ دارم بیا و ببر»، آن را به فروش می‌رساندند.

برپایی کرسی برای گرم کردن اعضای خانواده در سالیان قدیم و همچنین قرار دادن خرما، پنیر، گردو و کشمش بر روی آن و همچنین «آسما اوزوم»؛ (انگور آویزان)، به عنوان غذاهای اصلی جایگزین شام‌های پر خرج امروز بودند.

در سالیان پیش  که زمستان‌ها بسیار سخت بود و سرمای آن سوز بیشتری داشت و لوازم گرمایشی امروزی وجود نداشت، بانوان زنجانی برای گرما بخشیدن به شب چله در روزهای نخست پاییزی اقدام به تهیه نوعی سوخت سنتی به نام «کوندالا»[24] می‌کردند.[25]

 

شب یلدا در سایر کشورها

انقلاب زمستانی از هزاران سال قبل تا به حال بهانه برگزاری آیین‌های باستانی بوده است. در ایران باستان به بهانه «شب یلدا و چله»، در میان یهودیان به بهانه «حنوکا» و در میان مسیحیان به بهانه جشن «کریسمس» مراسمی برپا شده و می‌شود. اما به جز این آیین‌ها، در فرهنگ هر کشور رسم و رسومی برای زنده نگه داشتن طولانی‌ترین شب سال وجود دارد که وقتی ایرانیان پای سفره یلدا نشسته‌اند و با انار و خرمالو و دیوان حافظ و …، به استقبال زمستان می‌روند‌، آنها نیز در حال برگزار کردن رسم و رسوم خودشان هستند. در اینجا به رسوم و سنت‌های برخی از کشورها در شب یلدا اشاره می‌شود:

1. شب یلدا در پاکستان.

در روزگار باستان، مردم کالاش در پاکستان امروزی زندگی می‌کردند. این مردم معتقد بودند که در این تاریخ سال، نیمه خدا برای جمع کردن عبادت کنندگان بازمی‌گردد. در حال حاضر نیز این آیین کماکان در پاکستان وجود دارد. پاکستانی‌ها بر اساس آیین‌های قدیمی‌شان در شب یلدا به دعا و نیایش می‌پردازند. مردان آیین حمام زمستانی را بجا می‌آورند و در حالی که تکه نانی را در دست گرفته‌اند، روی سرشان آب می‌ریزند. این حمام باید ایستاده انجام شود و از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز از پاییز ادامه خواهد داشت. زنان و دختران هم مراسم سنتی حمام را به جا می‌آورند و بعد از این تطهیر، مراسم آتش افروزی، جشن و پایکوبی و خوردن غذایی که از شکمبه بز تهیه شده، آغاز می‌شود.

2. شب یلدا در افغانستان.

برگزاری جشن شب یلدا که بیشتر در کشورهای ایران، افغانستان به عنوان کشورهای فارسی زبان مرسوم است، در گذشته با شکوه خاصی برگزار می‌شد و تا امروز ادامه دارد. از گذشته تاکنون این فرهنگ نیکو در میان خانواده‌ها افغانی به یک عرف پسندیده تبدیل شد و بدون وقفه در میان ایشان رواج یافته است. در این شب مردم با چیدن سفره‌ مخصوص شب یلدا که از میوه و آجیل‌های متنوع تشکیل می‌شود، در کنار بزرگان خانواده این شب را ارج می‌نهند. هندوانه و انار میوه‌های مخصوص سفره شب یلدا هستند، این دو میوه سرخ رنگ که نمادی از سرخی آفتاب هستند، نوید دهنده روشنایی در سفره به شمار می‌روند. مردم شب یلدا را به امید طلوع خورشید که مظهر درخشندگی و گرما است، به صبح می‌رسانند. پس از این شب، روزها به سوی طولانی شدن می‌روند.

3. شب یلدا در تاجیکستان: تاجیکستان به دلیل قرار گرفتن در کشور اتحاد جماهیر شوروی سابق و تحت تأثیر قوانین آن کشور، در برزخی بین برگزارشدن جشن سال نو میلادی و جشن‌ھای اسلامی و ملی واقع شده است. به عنوان مثال: روحانیون تاجیک جشن سال نو را به عنوان یک جشن مذھبی می دانند، ولی مقامات این کشور می‌گویند: جشن کریسمس که از دوران شوروی به ارث مانده نه جشن مذھبی که تغییر تقویمˈ است.

اما با وجود موضوع جشن کریسمس در تاجیکستان، یلدای ایرانی که قدمتی ھفت ھزار ساله دارد، امروزه در کشورھای آسیای میانه بخصوص تاجیکستان فارسی زبان نیز برگزار می‌شود. «سخی داد خارکش زاده» رییس دانشکده زبان و ادبیات تاجیک دانشگاه تربیت معلم تاجیکستان در مورد شب یلدا می‌گوید: در دوران شوروی سابق که تاجیکستان تحت سیطره این کشور بود، رسوم ملی؛ مانند شب یلدا با نھایت دشواری برگزار می شد؛ زیرا کمونیست ھا این گونه آداب را مخالف پیشرفت جوامع تلقی می‌کردند.

وی گفت: پس از استقلال تاجیکستان در چند سال پیش، جشن نوروز هرساله با شکوه خاصی در این کشور برگزار می‌شود و به مراسم شب یلدا که باعث ایجاد دوستی و دید و بازدید اقوام می شود، نیز توجه شده است. او گفت: این مراسم در سال ھای اخیر در دورافتاده ترین نقاط تاجیکستان نیز برگزار شده و اعضای خانواده‌ها در این شب گرد یک سفره جمع می شوند.

به گفته وی، شب یلدا از زمان‌ھای بسیار کھن در ردیف جشن‌ھایی چون سده و نوروز نزد مردمان ایرانی نژاد جشن گرفته می‌شد. او ھمچنین گفت: براساس اعتقاد تاجیکان، آدابی چون شب یلدا به نوع معیشت مردمان قدیم که بر پایه کشاورزی استوار بوده و به دانستن دقیق آغاز فصول و ماه‌ھای سال نیاز داشتند، ارتباط دارد.

وی گفت: مراسم شب یلدا در این زمان از سال علاوه بر ایران، تاجیکستان و افغانستان در کشورھای آسیای میانه و قفقاز مانند ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان نیز برگزار می‌شود. این مقام دانشگاھی می‌گوید: جشنواره شب یلدا با تمام شور و شوق به خودی‌خود گواھی بر ریشه‌ھای عمیق این سنت در فرھنگ مردم ایرانی تبار از جمله تاجیکان است.

شب یلدا، فرصتی برای گرما بخشیدن به کانون خانواده در سرمای طولانی‌ترین شب سال در تاجیکستان بشمار می‌رود. در این شب خانواده ھای تاجیک مانند ایرانیان، تربوز (ھندوانه)، انار، آجیل، کیک سنتی و تنقلات را بر روی سفره می‌گذارند و این آیین را جشن می گیرند. به عقیده برخی تاجیکان اگر شما یک تکه از ھندوانه را در شب یلدا بخورید، بدنتان در مقابل تمام بیماری‌ھا محافظت می‌شود.

در تاجیکستان ھم اکنون جشن‌ھای مشابھی به مناسبت چله برگزار می‌شود که این آیین‌ھا شباھت بسیاری با مراسم شب یلدا دارد. پختن نان شیرینی محلی به شکل موجودات زنده، بازی‌ھای محلی، برگزاری مراسم نمادین بذرپاشی و کشت محصول، پوشاندن سطح خانه با چربی، گذاشتن پوستین روی جدار پنجره‌ھا، آویختن پشم از سقف، پاشیدن گندم به محوطه حیاط، ترانه خوانی و رقص و آواز و مھم‌تر از ھمه قربانی کردن، از مراسم ویژه‌ای است که مردم تاجیکستان و ھمچنین مردم بخش‌ھایی از آسیای میانه در شب یلدا از قدیم تاکنون آن را اجرا می‌کنند. تاجیکی‌ھا از فال‌گیری و پیش‌گویی سال آینده ھم در شب یلدا غافل نمی‌شوند.

براساس اعتقاد برخی تاجیکان در این شب، ھنگامی که مبارزه بین خوب و بد به اوج خود می‌رسد، سحر به عنوان علامت پیروزی نھایی و تجسم خوبی پدیدار می‌شود.[26]

4. شب یلدا در ژاپن.

شب یلدا در شرق آسیا: انقلاب زمستانی در شرق دور بسیار حایز اهمیت است. مردم شرق آسیا، انقلاب زمستانی‌شان را با مراسم «دونگ‌ژی» جشن می‌گیرند. مراسمی که در میان ژاپنی‌ها، چینی‌ها، کره‌ای‌ها و مردم فیلیپین، تایلند و ویتنام، یکی از مهم‌ترین مراسم آیینی به حساب می‌آید و از غروب روز آخر پاییز شروع می‌شود. در کشورهای چین، کره، ژاپن، ویتنام در این شب؛ یعنی آخرین شب پاییز، فستیوالی خاص برگزار می‌شود. فلسفه این فستیوال به «یین و یانگ و تعادل» برمی‌گردد که در فلسفه شرق دور بسیار تأثیرگذار است. غذاهایی که در فرهنگ شرق آسیایی‌ها، نماد همبستگی و اتحاد خانواده دانسته می‌شود. در شرق آسیا و در شرق دور هنوز خانواده اهمیت زیادی دارد، بنابراین طبیعی است که به‌طور سنتی این جشن بابت جمع شدن افراد خانواده در کنار هم برگزار شود.

این شب در زبان ژاپنی «توئوجی» نامیده می شود و سنت و آداب مخصوص به خود را دارد. ژاپنی‌ها در این روز حمام مرکبات می‌گیرند تا نه فقط نیروهای منفی را از خود دور کنند، بلکه در زمستان پیش رو، از سرماخوردگی هم در امان باشند. حمام مرکبات در گذشته به معنی غوطه ور شدن در وان مرکبات بود، یکی از این آداب سنتی گرفتن حمام نارنج است. این‌گونه که وان یا خزینه حمام را پر از نارنج می کنند. گرما و بخار آب با پوست نارنج که برخورد می کند، رایحه ای خوش را در فضا پخش می کند. ژاپنی ها در هر یلدا (توئوجی) به این حمام رفته و جانی تازه می کنند، اما امروزی‌ها اگر قرار باشد این رسم را به جا بیاورند، در وانی حمام می‌کنند که داخل آن چند لیمو و پرتقال را شناور کرده اند.

خوردن میوه و سبزی هم بخش دیگری از توئوجی را تشکیل می‌دهد. البته این رسم میان جوانان تا حدودی دیگر رواج خود را از دست داده‌است.

5. یلدا در کره.

در کره، غذایی به نام «سائیلسیم» مرسوم است که با برنج و لوبیای قرمز تهیه می‌شود. آنها مایع ویژه‌ای را در این روز در اطراف خانه خود می‌پاشند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را از اطرافشان دور کنند. در کره، گلوله‌های کوچک برنجی با لوبیای قرمز شیرین پخته می‌شود و برای همه اعضای خانواده سرو می‌شود. این‌که در کره مایع مخصوصی را در اطراف خانه خود می‌پاشند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را دور کنند، کاری است که شاید منشأ آن، افسانه قدیمی چینی‌ها باشد که بر اساس آن، در آخرین روز پاییز روح یک شکارچی به خانه روستاییان سرک می‌کشد تا طعمه فصل سرمایش را پیدا کند.

6. شب یلدا در چین.

در فرهنگ چین شبی به نام «دونگ جی» به معنای آغاز زمستان وجود دارد که در این شب مردم چین نیز مانند شب یلدای ایرانیان تا پاسی از شب بیدار مانده و آن را جشن می گیرند. در جنوب چین خانواده‌ای که در این شب دور هم جمع شده‌اند، نوعی چای مخصوص می‌نوشند و کوفته‌های کوچک برنجی را که قبلا تهیه کرده‌اند، می‌خورند. همچنین خانواده‌ها در این شب دور هم جمع ‌شده و غذایی به اسم «تانگ یوآن» می‌خورند. چینی‌ها مایع مخصوصی را در اطراف خانه خود می‌پاشند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را دور کند. این عمل افسانه‌ای پایه‌ای باستانی دارد که افسانه‌ای قدیمی از کشور چین است. این افسانه روایتی دارد که در آخرین روز پاییز روح یک شکارچی به خانه روستاییان سرک می‌کشد تا غذایی برای فصل سرما بیاید.

7. شب یلدا در اسکاتلند.

در اسکاتلند مراسمی به اسم «هاگمانی» برگزار می‌شود که در آن مراسم «اولین قدم» برگزار می‌شود. رسمی شبیه «کاسه زنی نوروز ایرانی‌ها» که در آن، یک نفر با موهای بلند و سیاه رنگ در خانه همسایه‌ها می‌رود و از آنها هدیه‌هایی مثل نمک، نان، نوشیدنی، میوه، شیرینی و شکلات و …، می‌گیرد. «هاگمانی» از نیمه شب به بعد آغاز می‌شود و یکی از مهم‌ترین جشن‌های زمستانی اسکاتلندی‌ها است.

8. شب یلدا در بولیوی، پرو و اکوادور.

در پرو، واقع در آمریکای لاتین گرامی‌داشت طولانی ترین شب و البته کوتاه ترین روز سال به دوره تمدن «اینکا» بازمی گردد. در این منطقه این تاریخ را به‌عنوان جشنواره خورشید گرامی می‌دارند. فلسفه این گرامی‌داشت به پرستش خدای آفتاب، «اینتی» در تمدن «اینکا» برمی‌گردد. در پرو رسم دیگری نیز وجود دارد که به آن طناب پیچ کردن خورشید می‌گویند. این رسم البته در میان مردم بولیوی و اکوادور نیز وجود دارد. مردم این کشورها در مراسم و آیینی خورشید را به سنگ‌ها می‌بندند تا روزها را طولانی‌تر کنند. البته در میان اسپانیایی‌ها نیز چنین آیینی دیده می‌شود. ساکنان کوهستان‌های «ماچوپیچو» در اسپانیا یکی از مهم‌ترین نقاط باستانی طناب پیچ کردن خورشید بوده است.

9. شب یلدا در باهاماس.

در باهاماس، واقع در آمریکای مرکزی، انقلاب زمستانی به عنوان یک کارناوال «بالماسکه» جشن گرفته می‌شود. در این تاریخ کارناوال‌های رنگارنگ در خیابان به راه می‌افتد. در این فستیوال، مردم با لباس‌های عجیب و غریبی مثل کله گاو، پیکر اسب، فرشته و …، به خیابان‌ها می‌آیند و موسیقی‌های آیینی شان را می‌نوازند تا به استقبال زمستان بروند. این مراسم در باهاماس، غرب آفریقا، جامائیکا و قسمت‌هایی از کارولینا و ویرجینیا دیده می‌شود.

1. شب یلدا در روسیه.

یلدا در کشور روسیه همسایه شمالی ایران نیز رواج دارد. این جشن در روسیه نیز از دیر باز، از روزگاری که هنوز مسیحیت به آن جا راه نیافته بود، به مدت 12 روز پرسرور و پر آئین با آداب ویژه ای برگزار می شده است و گویا هنوز هم در میان دهقانان و روستائیان معمول است. در روسیه جشن یلدا، عید سالانه دهقانان و روستائیان بود. پختن نان شیرینی محلی به صورت موجودات زنده، بازی های محلی گوناگون، کشت و بذر پاشی به صورت تمثیلی و بازسازی مراسم کشت، پوشانیدن سطح کلبه با چربی، گذاشتن پوستین روی هره پنجره ها، آویختن پشم از سقف، پاشیدن گندم به محوطه حیاط، ترانه خوانی و رقص و آواز و مهم تر از همه قربانی کردن جانوران از آیین های ویژه این جشن بوده و هست. یکی دیگر از آیین های شب های جشن، فال‌گیری و پیش‌گویی رویدادهای احتمالی سال آینده بود. همین آیین ها در روستاهای ایران نیز کم و بیش به چشم می خورند که نشان از همانندی جشن یلدا در ایران و روسیه دارند.

در روسیه نیز مردم طولانی‌ترین شب سال را به دعا و نیایش می‌پردازند و غذای مرسوم شان نان و پنیر و عسل است. آنها با ریسه کشیدن خیابان‌ها و روشن کردن چراغ‌های رنگین، به استقبال زمستان می‌روند و در طولانی‌ترین شب سال‌شان کلوچه‌های خانگی به یکدیگر هدیه می‌دهند.[27]

تجمل گرایی در شب یلدا

شب‌های بلند فصل پاییز و زمستان، فرصت بسیار خوبی برای دید و بازدیدهای خانوادگی و فامیلی است. شب یلدا یکی از این شب‌های بلند است که می‌تواند فرصت مغتنمی باشد برای این‌که خانواده ها با همدیگر در رفت و آمد و تعامل باشند و از این طریق سنت بسیار زیبای صله رحم را احیاء کنند.

یکی از اموری که باعث شده یلدا که از صدها سال پیش در بین ایرانیان از جایگاه خاصی برخوردار بوده و با ارزش‌ها و هنجارهای دینی ما آمیخته شود، این است که تأمین کننده برخی از دستورات و ارزش‌های دینی؛ مثل احترام به بزرگ‌ترها، دید و بازدیدها، استفاده از تجربیات بزرگان قوم و رعایت سادگی در آن شب است.

اما متأسفانه گاهی سنت‌های خوب دچار آسیب‌هایی می‌شود که خوبی‌های آن را تحت الشعاع قرار می‌دهد. به عنوان مثال می‌شود به آسیب‌هایی نظیر: تفاخر در رفت‌ و آمدها، روش‌های غلط پذیرایی‌ها، ریخت‌وپاش‌ها، اسراف‌های فراوان و …، که هم‌خوانی با فرهنگ دینی ما ندارد و نشان از نفوذ فرهنگ بیگانه در رفت‌وآمدها است، اشاره کرد. اشرافی‌گری و تجمل‌گرایی از آسیب‌های جدی مراسم شب یلدا است. پس باید مواظب بود که شب یلدا به مانور تجمل‌گرایی و فخرفروشی تبدیل نشود. متأسفانه امروزه شرایط دگرگون شده و تجمل‌گرایی و چشم و هم‌چشمی ‌بر یلدای ایرانی، سایه انداخته است. چشم و هم‌چشمی ‌و تمایل به هزینه تراشی‌های بسیارِ برخی از خانواده‌ها، شب یلدا را به شبی پرخرج در سال تبدیل کرده است. آداب و رسوم خوش بلندترین شب سال به مهمانی‌های تجملاتی تغییر شکل داده و ماهیت اصلی خود را از دست داده است. این مطلب فراموش شده است که خواندن قرآن، حافظ‌ خوانی و تفأل به دیوان او رسم زیبایی بود. گویی نمی‌دانند دورهم بودن و سادگی و صمیمیت‌ این مراسم، راز حفظ این آیین خوش در طی قرن‌ها بوده است.

از چند هفته مانده به این شب، یکی به‌دنبال خرید آجیل شب یلدا، دیگری به فکر تدارک چند جور غذا و آن یکی دنبال هندوانه مربعی شکل برای تزئین مراسم شب یلدا است. عده‌ای دیگر به‌دنبال پیامک تبریک شب یلدا و یا با گرفتن فال قهوه می‌خواهند اطرافیان‌شان را به اصطلاح غافلگیر کنند.

گویا فراموش کرده‌اند که یلدا را بدون هندوانه‌های مربعی شکل و آجیل‌های تزئین شده گران قیمت هم ‌ می‌توان گذراند. در حالی که باید مراقب حال همسایه‌ها و حقوق آن‌ها هم بود و توجه ویژه‌ای به طبقات محروم و ضعیف داشت. اگر برخی از این آسیب‌ها به زندگی‌ها رسوخ کند، خودبه‌خود تغییر ارزش‌ها رخ می‌دهد و این‌گونه تصور می‌شود که فرهنگ بیگانه، یک فرهنگ مدرن است. همچنین باید توجه داشت که در عین نشاط اجتماعی و گفت‌وگو و خنده، باید حریم‌ها حفظ شود و تمسخر و شوخی‌های نابجا و یا تحقیر کردن اشخاص و اقوام مختلف رخ ندهد، که این خود می‌تواند یکی دیگر از آسیب‌های شب یلدا باشد.

آداب شب یلدا

یلدا گویا نوعی پاسداشت فرهنگ و سنت‌های خوب ایرانی است؛ سنت‌هایی مانند در کنار هم بودن، مهمان هم بودن و کنار هم به فردای روشن چشم داشتن، کنار هم بودن و نیایش نمودن، کنار هم بودن و استفاده از خوردنی‌هایی که هر کدام به‌نوبه خود بخشی از نیازهای ما را در فصل زمستان تأمین می‌کرده و می‌کند. از جمله آداب شب یلدا خواندن غزل‌های زیبا از دیوان حافظ شیرازی و شاهنامه فردوسی است. این شب در میان مردم با فرهنگ ایران بهانه‌ای برای بیدار ماندن و دور هم جمع شدن است تا دوستی ها و خویشاوندی‌ها پایدار بماند.

از دیگر رسوم شب یلدا، قصه گفتن از ایام و اقوام گذشته و بیان سرگذشت پشینینان و عبرت‌های روزگار برای کودکان، نوجوانان و جوانان، توسط بزرگان و کهن‌سالان قوم است تا چراغ راه فردای آن‌ها باشد.

البته در بین مردم باستان ایران آیین‌هایی در این شب برگزار می‌شده که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمه‌های آن، حضور کهن‌سالان و بزرگان خانواده، به نماد کهن‌سالی خورشید در پایان پاییز بوده است.

همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری درازمدت؛ مانند خشکبار و انواع آجیل، سنجد، انار و کدو حلوایی، به رنگ سرخ خورشید باشند، مهیا می‌کردند.

نا گفته نماند علاوه بر آداب و سنن مشترکی که در تمام نقاط ایران در این شب با هم هماهنگ و متحد بوده است، مردم هر شهر و منطقه‌ای به صورت مستقل آداب و رسوم خاص خود را نیز داشته‌اند.

 

کتابنامه مقاله شب یلدا

1. ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد؛ الآثار الباقیه؛ ترجمه: دانا سرشت، اکبر؛ امیرکبیر، تهران، 1386 ش.
2. دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه.
3. سایت ایلنا.
4. سایت آسمونی.
5. سایت آفتاب.
6. سایت برترین‌ها.
7. سایت پارت ویزا و آسمونی.
8. سایت خبرگزاری پانا.
9. سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی.
10. سایت خبرگزاری فارس (استان زنجان).
11. سایت صراط النور.
12. سایت نی‌زار.
13. سایت وکیل ملت.
14. سایت ویکی پدیا.
15. عمید، حسن؛ فرهنگ لغت عمید.
16. مرکز دائره المتعارف بزرگ اسلامی.
17. معین، محمد؛ فرهنگ لغت معین.

[1] . جشن مهرگان، جشن نیایش به پیشگاه «مهر ایزد» ایزد روشنایی و پیمان و درستی و محبت، ایزد بزرگ و کهن ایرانیان و همه مردمانِ سرزمین‌هایی از هند تا اروپا، به هنگام اعتدال پاییزی در نخستین روز مهرماه و در حدود دو هزار سال اخیر در مهر روز از مهرماه، برابر با شانزدهم مهرماهِ گاه شماری ایرانی (هجری خورشیدی فعلی) برگزار می‌شود. برگرفته از سایت ستاره.

[2] . در زمان‌های پیشین از بخاری‌های هیزمی استفاده می‌شده است، امّا امروزه با توجه به وجود گاز شهری و نفت کمتر کسی از بخاری هیزمی استفاده می‌کند مگر در ییلاقات، همچنین کرسی.

[1]. با توجه به این‌که اسفند ماه 29 روز است، از ابتدای دی تا پایان اسفند 89 روز می‌شود. اما این‌که ابو ریحان می‌گوید این مدت 90 روز می‌شود، شاید اشاره به سال‌های کبیسه که اسفند ماه 30 روزه است، داشته باشد. هر چهار سال یک‌بار اسفند ماه 30 روزه می‌شود.

[2]. ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، آثار الباقیه، ترجمه: دانا سرشت، اکبر، ص 344.

[3]. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، واژه یلدا.

[4]. اقتباس از سایت آفتاب.

[5]. عمید، حسن، فرهنگ لغت عمید، واژه یلدا.

[6]. همان.

[7]. بُرج جَدْی (بزغاله)، دهمین برج فلکی از دایرةالبروج است. جَدْی، دهمین برج [خانهٔ] خورشید، قوسی ۳۰ درجه از دایرةالبروج است. این برج، خط سیر خورشید در دی‌ماه به مدت ۲۹ روز و ۱۰ ساعت و ۳۸ دقیقه و نام دیگر این ماه در گاهشماری خورشیدی نیز هست. میانگین شبانه‌روز لحظهٔ تحویل برج جَدْی ساعت ۰۶:۰۶ روز ۱ دی است. دو هزار سال پیش، این برج، بیشتر از زمینهٔ صورت فلکی جَدْی (بزغاله) می‌گذشت و به همین نام باقی ماند، ولی امروزه از زمینهٔ صورت فلکی قوس (کمان) می‌گذرد. اکرمی، موسی، گاهشماری ایرانی، ص ۲۹، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، ۱۳۸۰ ش.

[8]. انقلاب زمستانی، یا انقلاب شتوی، در ستاره‌شناسی، نام لحظه‌ای است که خورشید از دید ناظر زمینی در بیش‌ترین فاصله زاویه‌ای با صفحه استوا در آن سوی نیم‌کره ناظر قرار دارد. میانگین لحظه انقلاب زمستانی (حلول زمستان) در نیم‌کره شمالی، روز (۱دیماه) معمولا (۲۲ دسامبر) است که انحراف معیار آن در سال‌های مختلف حداکثر حدود ۱۲ ساعت است. در این لحظه خورشید بر نقطه رأس‌الجدی کره سماوی یا فراز مدار رأس‌الجدی کره زمین قرار می گیرد. انقلاب شتوی منشا بسیاری از جشن‌ها و آئین‌های باستانی در فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری است. شب یلدا یا شب چله  و کریسمس از جمله این مراسم است.

[9]. ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، آثار الباقیه، ترجمه: دانا سرشت، اکبر، ص 344.

[10]. معین، محمد، فرهنگ لغت معین، واژه یلدا.

[11]. ر ک: ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، آثار الباقیه، ترجمه: دانا سرشت، اکبر، ص 344.

[12]. برگرفته از: مرکز دائره المتعارف بزرگ اسلامی.

[13]. خرمای زاهدی یکی از انواع خرما در ایران است. این خرما در مناطقی از کشور به نام قصب شناخته می‌شود، ویکی پدیا.

[14]. به میوهٔ نرسیده خرما، «خارَک» یا «خرک» یا کنگ، گفته می شود، ویکی پدیا

[15]. اقتباس همراه با اضافات و اصلاحات از سایت وکیل ملت.

[16]. خوان به معنای سفره است که با افزودن پسوند «چه» (خوانچه) به معنای سفره کوچک می‌باشد. گرچه اسم این سفره خوانچه و سفره کوچک است، اما در واقع سفره‌ای پر از تنقلات، غذاها و هدایا است که بسیار سنگین قیمت هم هست.

[17]. اقتباس همراه با اضافات و اصلاحات از سایت وکیل ملت.

[18]. اقتباس همراه با اضافات و اصلاحات از سایت وکیل ملت.

[19]. برگرفته از سایت برترین‌ها.

[20]. برگرفته از سایت ایلنا.

[21]. برگرفته از خبرگزاری پانا.

[22]. برگرفته از سایت نی‌زار.

[23]. برگرفته از سایت صراط النور.

[24]. «کوندالا» سوخت سنتی ترکیبی از زغال و خاکستر درخت مو بوده که با کمی آب ترکیب شده و شکل گلوله ای پیدا کرده و درطول زمستان مورد استفاده قرار می گرفته است. کوندالا به صورت گداخته در داخل یک سینی و در زیر کرسی قرار می گرفت و گرمای شادی آوری را به اتاق می‌بخشید. علت نام‌گذاری آن به کوندالا در واقع شکل گلوله‌ای آن بوده‌است و امروز نیز «کونده» همان معنای گرد و شکل گلوله‌ای را دارد.

[25]. برگرفته از سایت خبرگزاری فارس (استان زنجان).

[26]. برگرفته از سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی.

[27]. اقتباس همراه با اضافات و اصلاحات از سایت پارت ویزا و آسمونی.