شب یلدا در سایر کشورها

انقلاب زمستانی از هزاران سال قبل تا به حال بهانه برگزاری آیین‌های باستانی بوده است. در ایران باستان به بهانه «شب یلدا و چله»، در میان یهودیان به بهانه «حنوکا» و در میان مسیحیان به بهانه جشن «کریسمس» مراسمی برپا شده و می‌شود. اما به جز این آیین‌ها، در فرهنگ هر کشور رسم و رسومی برای زنده نگه داشتن طولانی‌ترین شب سال وجود دارد که وقتی ایرانیان پای سفره یلدا نشسته‌اند و با انار و خرمالو و دیوان حافظ و …، به استقبال زمستان می‌روند‌، آنها نیز در حال برگزار کردن رسم و رسوم خودشان هستند. در اینجا به رسوم و سنت‌های برخی از کشورها در شب یلدا اشاره می‌شود:

1. شب یلدا در پاکستان.

در روزگار باستان، مردم کالاش در پاکستان امروزی زندگی می‌کردند. این مردم معتقد بودند که در این تاریخ سال، نیمه خدا برای جمع کردن عبادت کنندگان بازمی‌گردد. در حال حاضر نیز این آیین کماکان در پاکستان وجود دارد. پاکستانی‌ها بر اساس آیین‌های قدیمی‌شان در شب یلدا به دعا و نیایش می‌پردازند. مردان آیین حمام زمستانی را بجا می‌آورند و در حالی که تکه نانی را در دست گرفته‌اند، روی سرشان آب می‌ریزند. این حمام باید ایستاده انجام شود و از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز از پاییز ادامه خواهد داشت. زنان و دختران هم مراسم سنتی حمام را به جا می‌آورند و بعد از این تطهیر، مراسم آتش افروزی، جشن و پایکوبی و خوردن غذایی که از شکمبه بز تهیه شده، آغاز می‌شود.

2. شب یلدا در افغانستان.

برگزاری جشن شب یلدا که بیشتر در کشورهای ایران، افغانستان به عنوان کشورهای فارسی زبان مرسوم است، در گذشته با شکوه خاصی برگزار می‌شد و تا امروز ادامه دارد. از گذشته تاکنون این فرهنگ نیکو در میان خانواده‌ها افغانی به یک عرف پسندیده تبدیل شد و بدون وقفه در میان ایشان رواج یافته است. در این شب مردم با چیدن سفره‌ مخصوص شب یلدا که از میوه و آجیل‌های متنوع تشکیل می‌شود، در کنار بزرگان خانواده این شب را ارج می‌نهند. هندوانه و انار میوه‌های مخصوص سفره شب یلدا هستند، این دو میوه سرخ رنگ که نمادی از سرخی آفتاب هستند، نوید دهنده روشنایی در سفره به شمار می‌روند. مردم شب یلدا را به امید طلوع خورشید که مظهر درخشندگی و گرما است، به صبح می‌رسانند. پس از این شب، روزها به سوی طولانی شدن می‌روند.

3. شب یلدا در تاجیکستان: تاجیکستان به دلیل قرار گرفتن در کشور اتحاد جماهیر شوروی سابق و تحت تأثیر قوانین آن کشور، در برزخی بین برگزارشدن جشن سال نو میلادی و جشن‌ھای اسلامی و ملی واقع شده است. به عنوان مثال: روحانیون تاجیک جشن سال نو را به عنوان یک جشن مذھبی می دانند، ولی مقامات این کشور می‌گویند: جشن کریسمس که از دوران شوروی به ارث مانده نه جشن مذھبی که تغییر تقویمˈ است.

اما با وجود موضوع جشن کریسمس در تاجیکستان، یلدای ایرانی که قدمتی ھفت ھزار ساله دارد، امروزه در کشورھای آسیای میانه بخصوص تاجیکستان فارسی زبان نیز برگزار می‌شود. «سخی داد خارکش زاده» رییس دانشکده زبان و ادبیات تاجیک دانشگاه تربیت معلم تاجیکستان در مورد شب یلدا می‌گوید: در دوران شوروی سابق که تاجیکستان تحت سیطره این کشور بود، رسوم ملی؛ مانند شب یلدا با نھایت دشواری برگزار می شد؛ زیرا کمونیست ھا این گونه آداب را مخالف پیشرفت جوامع تلقی می‌کردند.

وی گفت: پس از استقلال تاجیکستان در چند سال پیش، جشن نوروز هرساله با شکوه خاصی در این کشور برگزار می‌شود و به مراسم شب یلدا که باعث ایجاد دوستی و دید و بازدید اقوام می شود، نیز توجه شده است. او گفت: این مراسم در سال ھای اخیر در دورافتاده ترین نقاط تاجیکستان نیز برگزار شده و اعضای خانواده‌ها در این شب گرد یک سفره جمع می شوند.

به گفته وی، شب یلدا از زمان‌ھای بسیار کھن در ردیف جشن‌ھایی چون سده و نوروز نزد مردمان ایرانی نژاد جشن گرفته می‌شد. او ھمچنین گفت: براساس اعتقاد تاجیکان، آدابی چون شب یلدا به نوع معیشت مردمان قدیم که بر پایه کشاورزی استوار بوده و به دانستن دقیق آغاز فصول و ماه‌ھای سال نیاز داشتند، ارتباط دارد.

وی گفت: مراسم شب یلدا در این زمان از سال علاوه بر ایران، تاجیکستان و افغانستان در کشورھای آسیای میانه و قفقاز مانند ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان نیز برگزار می‌شود. این مقام دانشگاھی می‌گوید: جشنواره شب یلدا با تمام شور و شوق به خودی‌خود گواھی بر ریشه‌ھای عمیق این سنت در فرھنگ مردم ایرانی تبار از جمله تاجیکان است.

شب یلدا، فرصتی برای گرما بخشیدن به کانون خانواده در سرمای طولانی‌ترین شب سال در تاجیکستان بشمار می‌رود. در این شب خانواده ھای تاجیک مانند ایرانیان، تربوز (ھندوانه)، انار، آجیل، کیک سنتی و تنقلات را بر روی سفره می‌گذارند و این آیین را جشن می گیرند. به عقیده برخی تاجیکان اگر شما یک تکه از ھندوانه را در شب یلدا بخورید، بدنتان در مقابل تمام بیماری‌ھا محافظت می‌شود.

در تاجیکستان ھم اکنون جشن‌ھای مشابھی به مناسبت چله برگزار می‌شود که این آیین‌ھا شباھت بسیاری با مراسم شب یلدا دارد. پختن نان شیرینی محلی به شکل موجودات زنده، بازی‌ھای محلی، برگزاری مراسم نمادین بذرپاشی و کشت محصول، پوشاندن سطح خانه با چربی، گذاشتن پوستین روی جدار پنجره‌ھا، آویختن پشم از سقف، پاشیدن گندم به محوطه حیاط، ترانه خوانی و رقص و آواز و مھم‌تر از ھمه قربانی کردن، از مراسم ویژه‌ای است که مردم تاجیکستان و ھمچنین مردم بخش‌ھایی از آسیای میانه در شب یلدا از قدیم تاکنون آن را اجرا می‌کنند. تاجیکی‌ھا از فال‌گیری و پیش‌گویی سال آینده ھم در شب یلدا غافل نمی‌شوند.

براساس اعتقاد برخی تاجیکان در این شب، ھنگامی که مبارزه بین خوب و بد به اوج خود می‌رسد، سحر به عنوان علامت پیروزی نھایی و تجسم خوبی پدیدار می‌شود.[1]

4. شب یلدا در ژاپن.

شب یلدا در شرق آسیا: انقلاب زمستانی در شرق دور بسیار حایز اهمیت است. مردم شرق آسیا، انقلاب زمستانی‌شان را با مراسم «دونگ‌ژی» جشن می‌گیرند. مراسمی که در میان ژاپنی‌ها، چینی‌ها، کره‌ای‌ها و مردم فیلیپین، تایلند و ویتنام، یکی از مهم‌ترین مراسم آیینی به حساب می‌آید و از غروب روز آخر پاییز شروع می‌شود. در کشورهای چین، کره، ژاپن، ویتنام در این شب؛ یعنی آخرین شب پاییز، فستیوالی خاص برگزار می‌شود. فلسفه این فستیوال به «یین و یانگ و تعادل» برمی‌گردد که در فلسفه شرق دور بسیار تأثیرگذار است. غذاهایی که در فرهنگ شرق آسیایی‌ها، نماد همبستگی و اتحاد خانواده دانسته می‌شود. در شرق آسیا و در شرق دور هنوز خانواده اهمیت زیادی دارد، بنابراین طبیعی است که به‌طور سنتی این جشن بابت جمع شدن افراد خانواده در کنار هم برگزار شود.

این شب در زبان ژاپنی «توئوجی» نامیده می شود و سنت و آداب مخصوص به خود را دارد. ژاپنی‌ها در این روز حمام مرکبات می‌گیرند تا نه فقط نیروهای منفی را از خود دور کنند، بلکه در زمستان پیش رو، از سرماخوردگی هم در امان باشند. حمام مرکبات در گذشته به معنی غوطه ور شدن در وان مرکبات بود، یکی از این آداب سنتی گرفتن حمام نارنج است. این‌گونه که وان یا خزینه حمام را پر از نارنج می کنند. گرما و بخار آب با پوست نارنج که برخورد می کند، رایحه ای خوش را در فضا پخش می کند. ژاپنی ها در هر یلدا (توئوجی) به این حمام رفته و جانی تازه می کنند، اما امروزی‌ها اگر قرار باشد این رسم را به جا بیاورند، در وانی حمام می‌کنند که داخل آن چند لیمو و پرتقال را شناور کرده اند.

خوردن میوه و سبزی هم بخش دیگری از توئوجی را تشکیل می‌دهد. البته این رسم میان جوانان تا حدودی دیگر رواج خود را از دست داده‌است.

5. یلدا در کره.

در کره، غذایی به نام «سائیلسیم» مرسوم است که با برنج و لوبیای قرمز تهیه می‌شود. آنها مایع ویژه‌ای را در این روز در اطراف خانه خود می‌پاشند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را از اطرافشان دور کنند. در کره، گلوله‌های کوچک برنجی با لوبیای قرمز شیرین پخته می‌شود و برای همه اعضای خانواده سرو می‌شود. این‌که در کره مایع مخصوصی را در اطراف خانه خود می‌پاشند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را دور کنند، کاری است که شاید منشأ آن، افسانه قدیمی چینی‌ها باشد که بر اساس آن، در آخرین روز پاییز روح یک شکارچی به خانه روستاییان سرک می‌کشد تا طعمه فصل سرمایش را پیدا کند.

6. شب یلدا در چین.

در فرهنگ چین شبی به نام «دونگ جی» به معنای آغاز زمستان وجود دارد که در این شب مردم چین نیز مانند شب یلدای ایرانیان تا پاسی از شب بیدار مانده و آن را جشن می گیرند. در جنوب چین خانواده‌ای که در این شب دور هم جمع شده‌اند، نوعی چای مخصوص می‌نوشند و کوفته‌های کوچک برنجی را که قبلا تهیه کرده‌اند، می‌خورند. همچنین خانواده‌ها در این شب دور هم جمع ‌شده و غذایی به اسم «تانگ یوآن» می‌خورند. چینی‌ها مایع مخصوصی را در اطراف خانه خود می‌پاشند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را دور کند. این عمل افسانه‌ای پایه‌ای باستانی دارد که افسانه‌ای قدیمی از کشور چین است. این افسانه روایتی دارد که در آخرین روز پاییز روح یک شکارچی به خانه روستاییان سرک می‌کشد تا غذایی برای فصل سرما بیاید.

7. شب یلدا در اسکاتلند.

در اسکاتلند مراسمی به اسم «هاگمانی» برگزار می‌شود که در آن مراسم «اولین قدم» برگزار می‌شود. رسمی شبیه «کاسه زنی نوروز ایرانی‌ها» که در آن، یک نفر با موهای بلند و سیاه رنگ در خانه همسایه‌ها می‌رود و از آنها هدیه‌هایی مثل نمک، نان، نوشیدنی، میوه، شیرینی و شکلات و …، می‌گیرد. «هاگمانی» از نیمه شب به بعد آغاز می‌شود و یکی از مهم‌ترین جشن‌های زمستانی اسکاتلندی‌ها است.

8. شب یلدا در بولیوی، پرو و اکوادور.

در پرو، واقع در آمریکای لاتین گرامی‌داشت طولانی ترین شب و البته کوتاه ترین روز سال به دوره تمدن «اینکا» بازمی گردد. در این منطقه این تاریخ را به‌عنوان جشنواره خورشید گرامی می‌دارند. فلسفه این گرامی‌داشت به پرستش خدای آفتاب، «اینتی» در تمدن «اینکا» برمی‌گردد. در پرو رسم دیگری نیز وجود دارد که به آن طناب پیچ کردن خورشید می‌گویند. این رسم البته در میان مردم بولیوی و اکوادور نیز وجود دارد. مردم این کشورها در مراسم و آیینی خورشید را به سنگ‌ها می‌بندند تا روزها را طولانی‌تر کنند. البته در میان اسپانیایی‌ها نیز چنین آیینی دیده می‌شود. ساکنان کوهستان‌های «ماچوپیچو» در اسپانیا یکی از مهم‌ترین نقاط باستانی طناب پیچ کردن خورشید بوده است.

9. شب یلدا در باهاماس.

در باهاماس، واقع در آمریکای مرکزی، انقلاب زمستانی به عنوان یک کارناوال «بالماسکه» جشن گرفته می‌شود. در این تاریخ کارناوال‌های رنگارنگ در خیابان به راه می‌افتد. در این فستیوال، مردم با لباس‌های عجیب و غریبی مثل کله گاو، پیکر اسب، فرشته و …، به خیابان‌ها می‌آیند و موسیقی‌های آیینی شان را می‌نوازند تا به استقبال زمستان بروند. این مراسم در باهاماس، غرب آفریقا، جامائیکا و قسمت‌هایی از کارولینا و ویرجینیا دیده می‌شود.

1. شب یلدا در روسیه.

یلدا در کشور روسیه همسایه شمالی ایران نیز رواج دارد. این جشن در روسیه نیز از دیر باز، از روزگاری که هنوز مسیحیت به آن جا راه نیافته بود، به مدت 12 روز پرسرور و پر آئین با آداب ویژه ای برگزار می شده است و گویا هنوز هم در میان دهقانان و روستائیان معمول است. در روسیه جشن یلدا، عید سالانه دهقانان و روستائیان بود. پختن نان شیرینی محلی به صورت موجودات زنده، بازی های محلی گوناگون، کشت و بذر پاشی به صورت تمثیلی و بازسازی مراسم کشت، پوشانیدن سطح کلبه با چربی، گذاشتن پوستین روی هره پنجره ها، آویختن پشم از سقف، پاشیدن گندم به محوطه حیاط، ترانه خوانی و رقص و آواز و مهم تر از همه قربانی کردن جانوران از آیین های ویژه این جشن بوده و هست. یکی دیگر از آیین های شب های جشن، فال‌گیری و پیش‌گویی رویدادهای احتمالی سال آینده بود. همین آیین ها در روستاهای ایران نیز کم و بیش به چشم می خورند که نشان از همانندی جشن یلدا در ایران و روسیه دارند.

در روسیه نیز مردم طولانی‌ترین شب سال را به دعا و نیایش می‌پردازند و غذای مرسوم شان نان و پنیر و عسل است. آنها با ریسه کشیدن خیابان‌ها و روشن کردن چراغ‌های رنگین، به استقبال زمستان می‌روند و در طولانی‌ترین شب سال‌شان کلوچه‌های خانگی به یکدیگر هدیه می‌دهند.[2]

[1]. برگرفته از سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی.

[2]. اقتباس همراه با اضافات و اصلاحات از سایت پارت ویزا و آسمونی.