سير تاريخی بناهای حرم فاطمه معصومه (س)

پس از دفن حضرت معصومه (س) در محل فعلی آن، موسى بن خزرج سایبانى از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این كه حضرت زینب فرزند امام جواد (ع) در سال ٢٥٦ هجرى قمرى اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا كرد. پس از آن در طول سالیان دراز تا امروز مرقد مطهر ایشان همواره مورد توجه و احترام شیعیان و ارادتمندان بوده و بارها تجدید بنا شده و توسعه و تکمیل یافته است. امروزه حرم مطهر دارای ضریح، گنبد، رواق ها، ایوان ها ،صحن ها، گلدسته ها و… بسیار زیبایی است که در ذیل به آن می پردازیم.

مرقد مطهر

در سال 605 هجرى به دستور «امیر مظفر احمد بن اسماعیل» بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ ترین استاد كاشى ساز آن زمان؛ یعنی محمد بن ابى طاهر كاشى قمى، كار ساخت و پرداخت كاشى هاى متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال 613 كاشى هاى آن آماده گردید و كار گذاشته شد. اخیراً در سال 1377 شمسى مرقد مطهر به شكل جدید كه آمیخته اى از كاشى و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره هاى داخلى با سنگ مرمر سبز آراسته گردید.

ضریح:

در سال 965 هجرى شاه طهماسب صفوى، در چهار طرف مرقد ضریحى آجرى آراسته به كاشی هاى هفت رنگ و كتیبه هاى معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذى باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.

در سال 1230 هجرى قمرى فتحعلى شاه همان ضریح را نقره پوش كرد كه این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280 ضریحى كه از نقره ضریح سابق و نقره هاى موجود در خزانه ساخته شده بود به جاى آن نصب گردید.

این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال هاى متمادى روى مرقد حضرت باقى بود تا این كه در سال 1368 هجرى شمسى به دستور تولیت آن زمان شكل ضریح را تغییر دادند و ضریحى را با ظرایف و شاهكارهاى هنرى ویژه اى به جاى آن نصب نمودند كه آن ضریح همچنان برفراز تربت نورانى حضرت برقرار است و در اسفند ماه 1380 شمسى اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت.

رواق ها:

محدوده هاى نزدیك تر به ضریح مطهر را رواق می گویند. حرم مطهر دارای چهار رواق است:

1. رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه كارى و گچ كارى هاى بسیار زیبا آراسته شده است.

2. رواق دارالحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.

3. رواق آینه (شهید بهشتى) كه در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (س) واقع است.

4. رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است.

صحن ها:

حرم مطهر دارای سه صحن است:

1. صحن نو (اتابكى):

این صحن زیبا داراى چهار ایوان شمالى، جنوبى و شرقى و غربى است: ایوان شمالى آن ورودى از میدان آستانه و ایوان جنوبى ورودى از طرف قبله و ایوان شرقى ورودى از خیابان ارم و ایوان غربى همان ایوان آینه است در هر كدام از این ایوان هاى یاد شده ظرایف و آثار هنرى، معمارى خاصى به كار رفته است. این صحن آز آثار (میزرا على اصغر خان صدر اعظم) است كه از سال 1295 هجرى قمرى تا سال 1303 بناى آن طول كشیده است.

2. صحن عتیق (قدیم)

صحن عتیق (واقع در شمال روضه مباركه) اولین صحنى است كه در این بارگاه مباركه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانى با عظمت در جنوب كه همان ایوان طلا (ورودى صحن به روضه مطهره) مى باشد و ایوانى در شمال كه ورودى فیضیه به صحن را تشكیل مى دهد كه ساختمان نقاره خانه روى آن بنا شده است و ایوانى در غرب كه ورودى مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودى صحن عتیق به صحن نو واقع است. این صحن و ایوان هاى اطراف آن را «شاه بیگى» همسر شاه اسماعیل صفوى در سال 925 هجرى قمرى بنا نمود. از سال 1377 نیز تعمیرات اساسى در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است كه هم چنان ادامه دارد.

3. صحن صاحب الزمان

این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود 8 هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال 1381 شروع و در سال 1384 افتتاح گردید. (ورودی شرقی “شبستان امام خمینی” ، ورودی غربی “پل آهنچی” ، ورودی شمالی “بست مسجد اعظم” ، ورودی جنوبی “خیابان جدیدالاحداث”. دیواره های اطراف این صحن منقوش به کتیبه های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

گلدسته ها:

1. گلدسته های ایوان طلا:

در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی 40/17 متر از سطح بام و قطر 50/1متر) ساخته شده است که بین پیچ ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «على» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه ای قرار دارد، که سقف آن “ان الله و ملائکته یصلون … ” است.

این مأذنه ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملك»، در سال 1285 هجرى قمرى، طلا كارى شد.

در سال 1385 هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته ها صورت گرفت و سر گلدسته ها طلاکاری شد.

2. گلدسته هاى ایوان آینه:

برفراز پایه هاى دو طرف ایوان دو مأذنه است كه، از بلندترین بناهاى آستانه مى باشد.

ارتفاع آنها از سطح بام 28 متر و از سطح صحن 80/42 متر و محیط آن 30/3 متر می باشد. در بالاى مأذنه ها كتیبه اى با پهناى حدود یك متر دیده مى شود كه متن آن در یكى از مأذنه ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلى العظیم» و در دیگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» است.

پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر كاشى گرهى است كه در میان آن ها نام هاى پروردگار متعال خوانده مى شود.

بانی آنها، امین السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمی می باشد و کاشی کاری گلدسته های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.

3. گلدسته های صحن بزرگ:

در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته ها نام های مبارک «الله»، «محمد»، «على» از بالا به پایین چهار مرتبه نوشته شده است. [1]