سنت، منبع فقه اهل سنت

به اتّفاق تمامى فقهاى اسلام، «سنّت» دومين منبع استنباط است. از نظر اهل سنت و شیعه، هر چند قرآن مهم‌­ترین منبع فقه و احکام اسلام است، اما هرگز تنها منبع نیست؛ زیرا همان طوری که «محمد بن ادریس شافعی» یکی از چهار رهبر بزرگ اهل سنت می گوید: «از یک طرف در قرآن همۀ امور مورد نیاز نیامده است و از طرف دیگر آن چه آمده بسیاری از آنها نیازمند بیان و تبیین است و غیر از رسول (صلی الله علیه و آله)[1] کسی توان این کار را ندارد؛ زیرا به حکم رسالتی که دارد باید قرآن را تبیین کند و اگر به کلی سنت را مردود شماریم، به مشکل بزرگی گرفتار خواهیم آمد؛ مثلاً در آیات الاهی عدد رکعات نمازهای روزانه مشخص نشده است، همان گونه که انواع و مقدار زکات نیز ذکر نگردیده است».[2]

بر همین اساس، اهل سنت و همۀ مسلمانان، یکی دیگر از منابع بسیار مهم فقه را، «سنّت» می‌دانند و بسیاری از احکام را از آن استفاده و استخراج می‌کنند. سنّت در اصل عبارت است از آن چه به جز قرآن، از نبى اسلام (صلى الله عليه و آله) صادر شده، چه قول باشد (که شامل کتاب و نوشته نيز مى‌شود) و چه فعل يا تقرير[3]، مشروط به آن که مربوط به احکام شرعيه باشد.[4] ‌

فقهاى مکتب اهل بيت (عليهم السلام)، سنّت را تعميم داده و گفته‌اند: سنّت عبارت است از قول و فعل و تقرير معصوم، (پيامبر و اهل بيت (عليهم السلام)).[5]

حجيّت سنّت رسول خدا (صلى الله عليه و آله):

حجيّت سنّت رسول اللّٰه (صلى الله عليه و آله) با قبول نبوّت و رسالت آن حضرت ثابت می شود، ضمن آن که از قرآن نيز مى‌توان بر اين مطلب استدلال کرد: خداوند متعال در قرآن مى‌فرمايد: «وَ مٰا آتٰاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاکمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛[6] آن چه را رسول خدا براى شما آورده بگيريد (و اجرا کنيد)، و از آن چه نهى کرده خوددارى نماييد». اين آيه اطلاق دارد و تمام اوامر و نواهى پيامبر را شامل مى‌شود. خداوند با اين آيه، اطاعت پيغمبر را در آن چه براى مردم آورده و از آن چه نهى کرده، واجب نموده است که شامل قول و فعل و تقرير آن حضرت مى‌شود. سپس با بيان جملۀ: «وَ اتَّقُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ شَدِيدُ الْعِقٰابِ؛[7] و از (مخالفت) خدا بپرهيزيد که خداوند کيفرش شديد است»، هشدار داده و تخلّف از آن جناب را مستلزم کيفر دانسته است.

همچنين در آيۀ 59 سورۀ نساء، اطاعت از رسول اللّٰه (صلى الله عليه و آله) را واجب شمرده شده است: «أَطِيعُوا اللّٰهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْکمْ؛ اى کسانى که ايمان آورده‌ايد! اطاعت کنيد خدا را! و اطاعت کنيد پيامبر خدا و اولو الأمر[ اوصياى پيامبر] را». نيز در آيۀ 3 و 4 سورۀ نجم مى‌فرمايد: «وَ مٰا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوىٰ* إِنْ هُوَ إِلّٰا وَحْيٌ يُوحىٰ؛ و هرگز از روى هواى نفس سخن نمى‌گويد! آن چه مى‌گويد چيزى جز وحى که بر او نازل شده نيست»، که اثبات مى‌کند تمام گفته‌هاى پيغمبر (صلى الله عليه و آله) از ناحيه خدا است و به عبارتى ديگر همه آنها وحى است، منتهى قسمتى از وحى، قرآن است و قسمتى ديگر، احاديث آن حضرت.[8]

سنّت صحابه:

جمهور اهل تسنّن، به جاى سنّت اهل بيت، سنّت «صحابه» را حجّت قرار داده‌اند؛[9]  تا خلاء کمبود ادلّه را جبران کنند. آنان معتقدند که صحابى کسى است که پيامبر اسلام را در زمان حيات آن حضرت در حالى که مسلمان بوده است، ديده باشد و بر اسلام از دنيا برود[10] و اتّفاق نظر دارند که هرکس اطلاق نام صحابى بر او صحيح باشد، عادل است.[11]

اهل سنّت براى عدالت صحابه دلايلى دارند؛ از جمله به آيۀ شريفۀ «کنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ؛[12] شما بهترين امتى بوديد که به سود انسان ها آفريده شده‌اند…» و آيۀ «وَ کذٰلِک جَعَلْنٰاکمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکونُوا شُهَدٰاءَ عَلَى النّٰاسِ؛[13] همان‌گونه (که قبلۀ شما، يک قبلۀ ميانه است) شما را نيز، امت ميانه‌اى قرار داديم (در حد اعتدال، ميان افراط و تفريط)؛ تا بر مردم گواه باشيد» و آيۀ «لَقَدْ رَضِيَ اللّٰهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبٰايِعُونَک تَحْتَ الشَّجَرَةِ؛[14] خداوند از مؤمنان-هنگامى که در زير آن درخت با تو بيعت کردند- راضى و خشنود شد»،  استدلال کرده‌اند.

دانشمندان اين گروه به رواياتى نيز تمسّک جسته‌اند که مهم ترين آن، اين حديث معروف است‌: «أصحابي کالنّجوم بأيّهم اقتديتم اهتديتم؛ اصحاب من همچون ستارگان آسمانند. به هر کدام اقتدا کنيد، هدايت مى‌شويد».[15]