سعادت در مکتب ارسطو

ارسطو و افلاطون هر دو معتقدند: فضیلت با سعادت مساوی نیست، بلکه سعادت پس از فضیلت مطرح می‏شود. افلاطون می‏گوید: فضیلت شرط لازم و کافی برای سعادت است، برخلاف ارسطو که معتقد است: فضیلت شرط لازم است و در کافی بودن آن تردید دارد. همچنین ارسطو معتقد است: دروازه سعادت اعلا تنها به روی کسانی گشوده است که صاحب خردی ممتازند. به زعم تفاوت‏های یاد شده در دیدگاه این دو فیلسوف در باب فضیلت و سعادت، آنها در سه چیز در این‏باره وفاق دارند:

1. همه انسان‏ها در طلب سعادت و خواهان آن هستند.

2. فضیلت برای نیل به سعادت لازم است.

3. سعادت نتیجه به کمال رساندن عقل و منش خویش است که این کار عمدتاً در توان آدمی است.

ارسطو یکی از نخستین فیلسوفانی است که در باب اخلاق و مسائل اخلاقی به عرف عام و ذوق سلیم انسان‏ها توجه ویژه‏ای داشت. برخلاف افلاطون که برای جامعه انسانی و اطاعت جامعه بدون توجه به تمایلات و خواست‏ها و شئون افراد، مقرّرات دقیق و سختی وضع کرده بود. ارسطو بر این باور بوده که ما انسان‏ها به واسطه ملاحظات کلی، به نتایج جزئی هدایت می‏شویم که در عین حال، استثنابردارند؛ مثلاً، شجاعت و صداقت خوب هستند، اما در مواقعی هم زیان‏بارند و بر اثر شجاعت و صداقت، گاهی انسان جان خود و یا دیگری و یا هر دو را به خطر می‏اندازد.

او می‏گوید: سعادت؛ یعنی حدّ اعتدال و برای این که انسان‏ها سعادتمند باشند، باید حدّ اعتدال صفات انسانی را رعایت کنند؛ اما حدّ وسط از انسانی تا انسانی دیگر متفاوت است؛ مثلاً، بعضی اشخاص بیشتر از دیگران می‏توانند شجاع باشند و برخی کمتر. به عبارت دیگر، هر کس با توجه به اوضاع و احوال شخصی خود، می‏تواند به درجه‏ای از یک صفت متصف شود که سعادتمند باشد.

ارسطو بیان می‏دارد که زندگی خوب براساس اوضاع و احوال هر فرد شکل می‏گیرد و چون انسان‏ها متفاوت هستند و در اوضاع و احوال گوناگون به سر می‏برند، در نتیجه زندگی خوب به تعداد انسان‏ها متعدد است و معنا و مفهوم متعدد پیدا می‏کند. وی معتقد است: خوب نسبت به اشیا، حیوانات، انسان‏ها، فرشتگان و خداوند، متفاوت است؛ بدین معنا که صفت «خوبی» برای یک درخت میوه‏دار آن است که دارای میوه باشد، آن هم میوه بدون نقص و فراوان؛ اما برای یک انسان، «خوبی» مفهوم دیگری دارد. خیر انسان با توجه به جایگاه و هدف انسان، معنا پیدا می‏کند.

رفتار معقول، مشخصه وجودهای انسانی است؛ از این‏رو، خیر برای یک انسان آن است که فعالیت نفس خویش را تحت سیطره عقل درآورد و به عبارت دیگر، مطابق با فضیلت باشد. اگر پذیرفتیم فضیلت انسان بیش از یکی است، مطابق بهترین و کامل‏ترین آنها رفتار خود را تنظیم می‏کند. البته او تذکر می‏دهد که خیر انسانی از این نوع فضیلت یاد شده، باید در سراسر زندگی یک انسان مطرح باشد. توضیح آن که یک روز، یک عمل و یک زمان کوتاه انسان را سعادتمند نمی‏کند، «سعادت» صفتی است و محمولی است که بر کُلّ زندگی انسان حمل می‏شود؛ از این‏رو، انسان سعادتمند و یا شقاوتمند کسی نیست که یک فعل او به خوبی یا بدی متصف می‏شود، بلکه کل زندگی او باید به خوبی یا بدی متصف گردد تا بتوان گفت: انسانی خوب یا انسانی بد است.

مراد ارسطو از «خوب» دقیقا همان واژه «کمال» است که برای اشیا، انسان‏ها و یا دیگر موجودات به کار برده می‏شود. کمال آب این است که دارای ویژگی‏های خاصی باشد. کمال طلا آن است که زرد رنگ، زنگ نزن و قیمتی باشد. در میان ویژگی‏های یک شی‏ء یکی از آنها نقش بنیادین دارد که بیشتر مورد توجه قرار می‏گیرد. درباره انسان هم باید گفت: تفکر و تعقّل ویژگی برجسته اوست.

از نظر ارسطو، نفس آدمی دارای جهات گوناگون نباتی، حیوانی و انسانی است. جنبه نباتی و حیوانی او غیرعقلانی است و جنبه انسانی او عقلانی. به عقیده او، باید برحسب سه مرحله حیات یا نفس (نفس نباتی، نفس حیوانی و نفس انسانی) تمرینات و تحصیلات را درجه‏بندی کرد و به تربیت جسمانی پیش از تربیت روحی و به غریزه و حسّاسیت، پیش از عقل توجه داشت. با وجود این، باید جسم را برای نفس، و جزو اخسّ (پست تر) نفس؛ یعنی شهوات را برای جزو اشرف آن؛ یعنی اراده و جزو اشرف آن را برای نفس ناطقه تربیت کرد.[1]

ارسطو بر این باور بود که «فضیلت انسانی» یعنی: موافقت اعمال آدمی بر اساس عقل، نه قوّه شهویه و نه غضبیه. نیروی محرّک آدمی قوای حیوانی او هستند؛ اما در صورتی که این قوا به حال خود واگذارده شوند و چنانچه حاکمیت در دست آنها باشد و اعمال انسان بر اساس قوّه شهویه و غضبیه صورت گیرد، فضیلت به حساب نمی‏آید. امّا چنانچه قوای یاد شده براساس موازین عقلی و «بکن و نکن»های عقل تنظیم و تعدیل شوند، فضیلت به شمار می‏آیند. تحقق این امر آن است که از قوای حیوانی به گونه‏ای صحیح استفاده شود؛ بدین معنا که هرجا عقل «غضب» را پسندیده یافت، آدمی غضبناک شود و به عبارت خود ارسطو، باید قوای نفسانی در وضعیتی معتدل به سر برند. حالت افراط و تفریط آنها رذیلت به شمار می‏رود.

امّا توضیح واژه «سعادت» از دیدگاه ارسطو: از نظر ارسطو «سعادت» همان هدف غایی و نهایی است. او می‏گوید: موجودات این جهانی همگی دارای حرکت هستند. حرکت از حالت قوّه به حالت فعل؛ یعنی همه موجودات از جمله انسان، در یک فرایند تکاملی قرار دارند و همگی دارای استعداد ذاتی درخور خود هستند و هر یک جایگاه وجودی ویژه‏ای دارند. انسان نیز از این قانون کلی مستثنا نیست. انسان دارای جهات گوناگونی است. انسان‏ها به لحاظ داشتن ویژگی‏های تغذیه و رشد و نمو، با نباتات، و به لحاظ دارابودن ادراک و احساس، با حیوانات مشترکند؛ اما فعالیت و حرکتی که ویژه انسانی است همان «درک عقلی» او است.

طبیعت مرکب است از موجوداتی متمایز و مشخص. هر یک از این موجودات از طریق حالت بالقوّه‏اش به سوی آن حالت از فعلیت، که در آن به غایت خود نایل می‏شود، حرکت می‏کند. در رأس این سلسله، محرّکی نامتحرّک واقع است؛ یعنی فکری که پیوسته به خود فکر می‏کند،[2] همه موجودات به سوی آن در حرکت هستند. انسان همانند هر نوع دیگری به سوی غایت خود حرکت می‏کند و غایت او را فقط با ملاحظه خیری می‏توان تعیین کرد که او را از انواع دیگر متمایز می‏سازد. با داشتن این بصیرت کلی، نتیجه قطعی به دست می‏آید و بدون داشتن چنین دیدی، نتیجه سخت ناموجّه است.[3]

از نظر ارسطو، سعادت دارای دو ویژگی عمده است: یکی آن که باید مطلوب بالذات باشد؛ یعنی سعادت را باید برای خودش خواست، نه برای آن که مقدّمه‏ای برای چیزی دیگر باشد. دوم آن که سعادت باید خیر مستغنی بالذات باشد؛ یعنی ذاتا مستغنی باشد. به عبارت دیگر، به هیچ موجودی و نیرویی و شیئی وابسته نباشد، و این مستغنی محض جز کامل محض و کمال محض چیز دیگری نیست. پس سعادت انسان همان مطلوب بالذات و مستغنی بالذات است؛ همان خدای واحد، نه حقیقتی دیگر؛ از این‏رو، انسان سعادتمند به سمت عقل محض و فکر که خداوند است، در حرکت است.

پر واضح است که مراد ارسطو این نیست که انسان خدا شود، بلکه منظور آن است که هر چه بیشتر به خداوند نزدیک شود. بدون تردید، «نزدیکی» در این بحث، نزدیکی مادی به معنای کم شدن فاصله مکانی یا کم شدن فاصله زمانی نیست، بلکه حرکت به سوی خداست.

ارسطو بیان می‏دارد که «تفکر» همان فعالیت عقل است که وجه تمایز و امتیاز حقیقی انسانی از دیگر موجودات بوده و سبب بقای آدمی است؛ زیرا فقط عقل اوست که بقا دارد و دیگر جنبه‏هایش فانی می‏شوند. البته بدون شک، آدمی موجودی است مرکب از نفس و تن، اگرچه جنبه غیرعقلانی نیز دارد. تن او نیز برای سلامتش نیازهایی دارد. به عبارت دیگر، سعادتش به لوازمی نیازمند است که فراهم نمودن آنها دشوار نیست.

آنچه مهم است سعادت جان آدمی است و برای سعادت جان آدمی، باید نیکوکاری کرد و برای آن که آدمی راه نیک را بپیماید نیازی نیست صاحب اختیار همه عالم باشد، بلکه کافی است بیندیشد و برای اندیشیدن، باید حرکتی درونی انجام داد که در مقایسه با دیگر کارها، آسان‏ترین است؛ زیرا لوازم دنیوی ندارد، بلکه فقط باید علایق دنیوی را کم کرد.