سرود ملی ایران

یكی از نمادهای ملی هر کشوری سرود ملی است. معمولا در همه کشورها سعی بر آن دارند که جملات تشکیل دهنده متن سرود (نظم یا نثر)، در بر گیرنده اعتقادات، باورها و ارزش­های مادی و معنوی آن کشور باشد. سرود ملی جمهوری اسلامی ایران، سرود ملی رسمی دولت ایران و یکی از نمادهای ملی ایران است که در مراسم رسمی، یادبودهای ملی، مسابقات ورزشی و دیگر مناسبت‌های ملی اجرا یا پخش می‌شود. سرود ملی ایران دارای دو بخش شعر و موسیقی است.

در این نوشتار به طور مختصر به تاریخچه سرود ملی در ایران اشاره می شود: کشور ایران در طول تاریخ معاصر خود، پنج سرود ملی داشته‌است:

نخستین سرود ملی، در زمان «ناصرالدین‌شاه» به‌عنوان «سلام شاهی» اجرا می‌شده و در ابتدا قطعه موسیقی بدون کلامی بوده که به سفارش پادشاه، توسط ژنرال نظامی، موسیو «لومر» فرانسوی، مدیر «شعبۀ موزیک»، در «مدرسۀ دارالفنون» ساخته شده بود. این قطعه موسیقی را که در همان زمان روی صفحۀ گرامافون هم ضبط شد، در مراسم رسمی و سلام شاهنشاهی می‌نواختند. به نظر می رسد پس از مدتی متنی برای آن سروده می شود.

متن سرود این چنین است:

نام جاوید ای وطن

صبح امید ای وطن

جلوه کن در آسمان

همچو مهر جاودان

وطن ای هستی من

شور و سرمستی من

جلوه کن در آسمان

همچو مهر جاودان

بشنو سوز سخنم

که همآواز تو منم

همه جان و تنم

وطنم، وطنم، وطنم، وطنم

بشنو سوز سخنم

که نوا گر این چمنم

همه جان و تنم

وطنم، وطنم، وطنم، وطنم

همه با یک نام و نشان

به تفاوت هر رنگ و زبان

همه با یک نام و نشان

به تفاوت هر رنگ و زبان

همه شاد و خوش و نغمه زنان

ز صلابت ایران جوان

ز صلابت ایران جوان

ز صلابت ایران جوان

پنجاه سال بعد، در زمان حکومت «رضا شاه» چیزی مشابه همین «سلام شاهی» دوران قاجاریه، را به‌نام «سرود ملی»، و بعد از او در دورۀ سلطنت پسرش «محمدرضا شاه»، آن را «سرود شاهنشاهی» نام گذاشتند!

دکتر «رضا نیازمند» در مطلبی با عنوان (انجمن ادبی «ایران» و ماجرای آفرینش سرود شاهنشاهی) منتشر شده در فصلنامۀ «ره آورد»، که به سردبیری «حسن شهباز»، در آمریکا به‌چاپ رسید، می‌نویسد:

«… در این موقع رضا شاه تصمیم گرفت به مسافرت ترکیه برود. به او اطلاع دادند که در آن­جا برای او سرود ملی خواهند نواخت. چون ایران سرود ملی نداشت، رضا شاه دستور داد که به انجمن ادبی ایران تکلیف کنند سرود ملی تهیه شود».

موضوع در انجمن مطرح شد. ولی اعضا نمی‌دانستند که چگونه «سرود ملی» تهیه نمایند. ابتدا تصمیم گرفتند که به سرودهای سایر ممالک گوش دهند تا معلوم شود اصولا «سرود ملی» چیست و متضمن چه مطالبی است؟ سپس شعرهایی بسرایند و با آهنگ بیامیزند. قرار شد آقای «مین‌باشیان» (غلامرضا خان سالار معزز) در انجمن حضور یابد و در این مورد راهنمایی کنند.

آقای «مین‌باشیان» در «مدرسۀ موزیک» که شعبه‌ای از «دارالفنون» بود، تحت نظر موسیو «مولر» فرانسوی، تحصیل موسیقی کرده بود و سپس معلم موسیقی و بعدها ریاست کل موزیک نظام را به‌عهده داشت.

در جلسۀ انجمن قرار شد «شاهزاده، محمد هاشم میرزا افسر» و «مین‌باشیان» با هم سرود را بسازند. بدین ترتیب که شعر آن را «شاهزاده افسر» بسراید و آهنگ آن را «مین‌باشیان» تهیه کند. به زودی سرود شاهنشاهی آماده شد و به دربار تقدیم شد، که به‌نظر رضا شاه برسد.

شاه پس از شنیدن شعر و آهنگ، دو جای آن را اصلاح کرد.!!! یکی اینکه گفته شده بود: از اجنبی جان می‌ستانیم، که رضا شاه گفت: از دشمنان جان می‌ستانیم. دیگر کلمۀ «شهنشه» بود که گفته شده بود: شهنشه ما زنده بادا، که رضا شاه تغییر داد به شاهنشه ما زنده بادا … و بدین صورت «سرود ملی ایران» تهیه گردید».[1]

متن سرود بدین صورت است:

شاهنشه ما زنده بادا

پاید کشور به فَرَّش جاودان

کز پهلوی شد ملک ایران

صد ره بهتر ز عهد باستان

از دشمنان بودی پریشان

در سایه‌اش آسوده ایران

ایرانیان پیوسته شادان

همواره یزدان بوَد او را نگهبان

ای پرچم خورشید ایران

پرتو فکن بروی این جهان

یادآور از آن روزگاری

کآسود از برق تیغت هر کران

در سایه ات جان میفشانیم

از دشمنان جان میستانیم

ما وارث ملک کیانیم

همیشه خواهیم وطن را از دل و جان

بودیم و هستیم پیرو حق

جز حق هرگز نخواهیم از جهان

با شه پرستی مملکت را

داریم از دست دشمن در امان

ما پیرو کردار نیکیم

روشندل از پندار نیکیم

رخشنده از گفتار نیکیم

شد زین فضایل بلند آوازه ایران

بعدها در زمان محمد رضا پهلوی این سرود تغییر پیدا کرد و با نام رسمی سرود شاهنشاهی به عنوان سرود ملی ایران اجرا می شد. متن سرود بدین قرار است:

شاهنشه ما زنده بادا

پاید کشور به فرش جاودان

کز پهلوی شد ملک ایران

صد ره بهتر ز عهد باستان

از دشمنان بودی پریشان

در سایه اش آسوده ایران

ایرانیان پیوسته شادان

همواره یزدان بود او را نگهبان

سپس در دوران پس از انقلاب ایران اسلامی (سال ۱۳۵۷)، سرود ملی جمهوری اسلامی ایران دو بار تغییر داده شد. پیش از سال ۱۳۷۱، آهنگ سرود جمهوری اسلامی ایران براساس شعری از ابوالقاسم حالت، تصنیف شد. این سرود «پاینده بادا ایران» نام دارد و آهنگ ساخته شده برای آن شباهت بسیار زیادی به سرود شاهنشاهی داشت. متن سرود بدین قرار است:

شُد جمهوری اسلامی به پا

که هم دین دهد هم دنیا به ما

از انقلاب ایران دِگر

کاخ ستم گشته زیر و زِبَر

تصویر آیندهٔ ما،

نقش مراد ماست

نیروی پایندهٔ ما،

ایمان و اتحاد ماست

یاریگر ما دست خداست

ما را در این نبرد او رهنماست

در سایهٔ قرآن جاودان

پاینده بادا ایران

اخرین سرود جمهوری اسلامی ایران در سال 1371 ساخته شد که مدت زمان اجرای آن ۵۹ ثانیه‌ است، متن سرود بدین قرار است:

سَر زَد از اُفُق

مِهرِ خاوران

فروغِ دیده‌ٔ حق باوران

بهمن، فَرِّ ایمانِ ماست

پیامت ای امام «استقلال، آزادی»

نقشِ جانِ ماست

شهیدان، پیچیده در گوش زمانْ فریادتان

پاینده مانی و جاودان

جمهوری اسلامی ایران

شعر این سرود در واقع به صورت گروهی سروده شد. بدین صورت که پنج تن از شاعران از جمله علی معلم دامغانی، مهرداد اوستا، حمید سبزواری، محمود شاهرخی، مشفق کاشانی به اتفاق هم این سرود را بدین صورت سرودند و آهنگ آن نیز توسط آقای دکتر منوچهر ریاحی ساخته است.

اما سرود «ای ایران» هرگز سرود رسمی هیچ یک از دولت‌های ایران نبوده است، بلکه آن یک سرود میهنی صرف است. این سرود در نخستین سال‌های پس از انقلاب اسلامی و تا پیش از گردآوری نخستین سرود ملی جمهوری اسلامی ایران، به ‌عنوان سرود ملی استفاده می‌شد. این سرود كه براساس شعری از حسین گل‌گلاب، استاد پیشین دانشگاه تهران شكل گرفته، در جریان اشغال نظامی ایران از سوی متفقین، كامل شد. این قطعه در همان سال‌ها به رهبری خالقی و خوانندگی بنان اجرا شده است. متن سرود این چنین است:

اى ایران اى مرز پر گهر

اى خاك ات سرچشمه هنر

دور از تو اندیشه بدان

پاینده مانى تو جاودان‏

اى دشمن از تو سنگ خاره‏اى، من آهنم

جان من فداى خاك پاك میهنم

مهر تو چون شد پیشه‏ام‏

دور از تو نیست اندیشه‏ام‏

در راه تو كى ارزشى دارد این جان ما

پاینده باد خاك ایران ما

سنگ كوهت درُّ و گوهر است

خاک دشت ات بهتر از زر است‏

مهرت از دل كى برون كنم

بر گو بى ‏مهر تو چون كنم‏

تا گردش جهان و دور آسمان بپاست

نور ایزدى همیشه رهنماى ماست‏

مهر تو چون شد پیشه‏ام‏

دور از تو نیست اندیشه‏ام

راه تو كى ارزشى دارد این جان ما

پاینده باد خاك ایران ما

ایران ای خرم بهشت من

روشن از تو سرنوشت من.[2]