سبب پیدایش مکه

از آیات قرآن و روایات اسلامی استفاده می‌شود که خانه کعبه قبل از حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) نیز بر پا شده بود. به‌عنوان مثال در سوره ابراهیم از قول آن‌حضرت آمده‌است: «پروردگارا! من برخی از فرزندانم را در درّه‌ای بی‌کشت و زرع نزد خانه محترمت سکونت دادم …».[1] این‌که قرآن می‌فرماید نزد خانه محترمت، معلوم می‌شود که از قبل خانه‌ای بوده و هنگامی‌که ابراهیم (علیه‌السلام) با فرزند شیرخوارش اسماعیل و همسرش هاجر به‌سرزمین مکه آمدند از خانه کعبه اثری بافی مانده‌بود. اما این‌که قبل از این، در آن‌جا اثری از شهر بودن و آبادی بوده یا نه؟ هیچ اطلاعات و گزارشی به‌دست ما نرسیده‌است. هم‌چنین در آیه دیگری آمده‌است: «یقیناً نخستین خانه‌ای که برای [نیایش و عبادت] مردم (بنیان) نهاده شد، همان است که در مکه است، که پربرکت و وسیله هدایت برای جهانیان است».[2]

در مقابل آن‌چه از گزارشات بعد از حضور حضرت اسماعیل و هاجر (علیهما‌السلام) و پیدا شدن چشمه (چاه) زمزم می‌توان استفاده‌کرد، این است که قبایلی از اعراب به‌مکه آمدند و در کنار خانه خدا ساکن شده و آرام‌آرام شهر مکه برپا شده و شکل گرفت. از این‌رو واضح است که پرستش خداوند و ساختن مرکز عبادت، از زمان حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) بنا نگردیده، بلکه قبل از ایشان و شاید حتی از زمان حضرت آدم (علیه السلام) بوده‌است.

در خطبه معروف قاصعه از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز نقل شده که فرمود: «… آیا نمی‌بینید که خداوند، مردم جهان را از زمان آدم تا به امروز به‌وسیله قطعات سنگی امتحان و آزمایش کرده و آن‌را خانه محترم خود قرار داده، سپس به‌آدم و فرزندانش دستور داد که به‌گرد آن طواف کنند؟ …».[3]

اما آن‌چه را که برخی به‌عنوان سبب و دلیل پیدایش و گسترش شهر مکه به‌آن اشاره کرده‌اند، دو سبب اصلی است: نخست این‌که مرکزی عبادی برای عبادت خداوند و دیگر این‌که در منطقه حجاز و جزیرة‌العرب مرکزی برای تجارت و داد و ستد و در مسیر یک راه تجاری بوده است.[4]

[1]. ابراهیم، 37.

[2]. آل‌عمران، 96.

[3]. شريف الرضى، محمد بن حسين‏، نهج البلاغة (صبحي صالح)، محقق / مصحح: فيض‌الإسلام‏، سید علی‌نقی، ص 292.

[4]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 33.