کپی شد
سال اتمام نزول قرآن
برای روشن شدن سال اتمام نزول قرآن ابتدا باید مشخص شود، چه آیه و یا چه سوره ای آخرین آیه و یا سوره بوده است که با نزول آن، نزول قرآن نیز به پیان رسیده باشد؟ در روایات، سوره های متعددی به عنوان آخرین سوره معرفی شده اند از جمله:
1. در بعضی از روایات منقول از اهل بیت (ع) آمده است که آخرین سوره ای که بر پیامبر نازل شد،سورۀ نصر است.[1] در این سوره بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه های آن استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند. با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه های دین را بشارت میداد. ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر (ص) به او فرمود: “ای عمو چرا گریانی؟ گفت: به گمانم از پایان کار تو خبر میدهد. پیامبر (ص) فرمود: همان گونه است که گمان بردهای”. پیامبر (ص) دو سال پس از آن رحلت فرمودند.[2]
امام صادق (ع) فرمود: “آخرین سوره، سورۀ إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْح است”. از ابن عباس نیز روایت شده است که آخرین سوره، سورۀ نصر است.[3]
2. در روایات دیگری آمده است که آخرین سوره، سوره برائت است که آیات نخستین آن در سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر (ص) امام علی (ع) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکان بخواند.[4]
3. در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد آیۀ: “وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُون.[5] بود که جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره 280) از سورۀ بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنابر قولی 7 روز ادامه حیات نداد.[6]
4. احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال های پس از292)در تاریخ خود چنین آورده است: گفته اند که آخرین آیۀ نازل شده بر پیامبر اکرم (ص) این آیه بود: “الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دينا”،[7] سپس در ادامه میگوید: و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیر المؤمنین علی بن ابی طالب (ع) در غدیر خم بوده است”.[8]
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است؛ زیرا سوره نصر در سال فتح مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح. بنابراین، راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم: آخرین سورۀ کامل سورۀ نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره برائت است. اما آیۀ “وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فيهِ إِلَى اللَّهِ…”،[9] طبق روایت ماوردی در منی در سال حجة الوداع نازل گردید.[10] بنابراین، نمیتواند آخرین آیه باشد؛ زیرا آیۀ “اکمال” پس از بازگشت پیامبر (ص) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است.
در نتیجه می توان گقت که، نظریه ابن واضح یعقوبی، صحیح تر است؛ زیرا سوره برائت، پس از فتح مکه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره مائده مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را میرساند. به ویژه آیۀ ”اکمال” که از پایان کار رسالت خبر میدهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس صحیح آن است که بگوییم آخرین سورۀ کاملی که بر پیامبر نازل شد، سوره مبارکه نصر است که در عام الفتح نازل شد، ولی آخرین آیه ای که نازل شد و پایان کار رسالت را خبر میدهد، آیه اکمال است. گر چه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: “وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فيهِ إِلَى اللَّهِ”،[11] باشد که در سوره بقره ضبط و ثبت شده است.
با توجه به این مطلب نزول قرآن در سال دهم هجری (حجة الوداع) به پایان رسید.[12]
[1] محمد بن حسن، حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 7، ص 371.
[2] طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج 10، ص 884، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372.
[3] حویزی، عید علی، ج 5، ص690، نشر اسماعیلیان، 1415هـ.ق.
[4] شبر، سید عبدالله، تفسیر شبر، ص 199، نشر دارالبلاغه، بیروت،1412.
[5] بقره 281.
[6] مجمع البیان، ج 3، ص 196.
[7] مائده،3.
[8] یعقوبی، ابن واضح ، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 35.
[10] تفسیر ماوردی (النکت العیون)، ج 1، ص 63؛ زرکشی، البرهان، ج 1، ص 186.
[11] معرفت، محمد هادی علوم قرآنی، ص 76 .
[12] منبع: سایت حوزه.