رابطه شناخت خدا و عمل به دستورات دین

پرسش از چیستی خداوند و در ادامه عمل به دستورات دینی ای که از جانب او ابلاغ شده است می تواند از جانب گروه های مختلفی به شرح ذیل مطرح شود:

1. گروهی که در جامعه ای غیر الاهی زندگی می کنند و هیچ آشنایی با دین ندارند، اما تصمیم گرفته اند که تحقیقاتی در این زمینه نموده و در صورت شناخت واقعیت جدید، به دین و مذهب روی آورند.

2. افرادی که در جامعه ای دینی رشد نموده و پرورش یافته اند، اما در ارتباط با برخی عقاید خود، حتی اصلی ترین آن؛ یعنی وجود خدا تردیدهایی دارند.

3. افرادی که برای رهایی خود از تقیدات دینی، انکار مبانی آن را آسان ترین روش دانسته و با وانمود کردن این که حقایق را نشناخته اند، خود را آزاد از هر قید و بندی می دانند. گروه سوم ممکن است هم در افراد بی دین و هم در افراد به ظاهر دیندار مشاهده شوند.

طبیعی است پاسخی که به هر یک از اشخاص موجود در گروه های فوق داده می شود، با افراد گروه دیگر متفاوت است که به طور مختصر به آن خواهیم پرداخت:

1. در ارتباط با گروه اول، باید گفت: بدیهی است نمی توان بدون شناساندن خدا و مبدأ هستی، افرادی را که در جامعه غیر الاهی بوده اند وادار به انجام اعمال عبادی؛ مانند نماز، روزه، حج و … نمود. اگر نگاهی به تاریخ داشته باشیم، مطمئناً به این نتیجه خواهیم رسید که ابتدای دعوت دینی، از شناخت خداوند آغاز شده و حتی ابتدائی ترین دعوت پیامبر اکرم (ص) از مشرکان، شناخت خداوند و اعتقاد به یگانگی او بوده است. طارق محاربی نقل می نماید که پیامبر (ص) را در ابتدای بعثت مشاهده نمودم که با لباس سرخی در بازارچه ذوالمجاز، مردم را به خدا دعوت نموده و می فرمود: “قولوا لا اله الاّ الله تفلحوا”؛ یعنی به خدای یگانه ایمان بیاورید تا رستگار شوید، و در همان حال، عمویش ابولهب به دنبال او روانه بوده و با سنگ او را هدف قرار می داد، تا جایی که پاهای پیامبر (ص) خون آلود شده و به مردم می گفت که او دروغ گو است! حرف او را گوش نکنید.[1]

هرچند که بعدها منطق پیامبر (ص) پیروز شده و جار و جنجال ابولهب به جایی نرسید، اما نکته این جا است که دعوت اولیه پیامبر (ص) به توحید و خداشناسی بوده و نه به اعمال عبادی؛ مانند نماز و روزه.

براین اساس، به کسی که از اسلام هیچ اطلاعی نداشته و تصمیم گرفته که در مورد آن تحقیق نماید، ابتدا باید گفت خدا و سپس پیامبر را بشناسد، و بعد از آن، احکام و دستورات دینی برای او تشریح شود و نباید هیچ گاه، ابتدا او را به نماز و حجاب فرا بخوانند.

2. گروه دوم؛ یعنی افرادی که در جامعه ای دینی متولّد شده و به همین دلیل هم دین دارند و به طور معمول، اگر در جامعه ای دیگر متولّد می شدند، به مرام و مسلک دیگری بودند.[2] اگر شخصی، در ارتباط با دینی که خود انتخاب ننموده، بلکه از محیط و خانواده به او منتقل شده است، تردیدهایی داشته باشد و در صدد برطرف نمودن آن ها باشد، این امری طبیعی بوده و نه تنها کفر نیست، بلکه اسلام نیز بر آن تأکید می نماید، چون قرآن، مشرکان را به دلیل آن که تنها پیرو مکتب پدرانشان بوده اند، توبیخ می نماید،[3] پس چگونه همان روش را برای مسلمانان می پسندد؟!

به همین دلیل، ما معتقدیم که هر فرد مسلمانی، بعد از رسیدن به رشد عقلی، باید اصول اعتقادی خود را مرور نموده و خود به آن اطمینان یابد و همان گونه که دانشمندان دینی نیز بیان نموده اند، اصول دین، تقلیدی نبوده و هر شخص باید در حد و اندازه خودش به آن یقین یابد.[4]

اما از سوی دیگر، دلیلی وجود ندارد که تا کامل نمودن این اطلاعات مذهبی، دست از اعمال و عبادات برداشته و آن ها را به مرحله بعد از شناخت و معرفت کامل موکول نماییم که این می تواند یکی از وسوسه های شیطان ارزیابی شود.[5]

برای روشن شدن مطلب فوق، نمونه مشابهی را عرضه می داریم:

ما می توانیم، بعد از ورود به دانشگاه پزشکی، مبانی و اصولی که در این دانش مطرح است را مورد تردید قرار داده و یکایک آن ها را مورد نقد و بررسی خود قرار دهیم. چنین روشی، نه تنها ایرادی نداشته، بلکه موجب رشد و ترقی این دانش شده و مورد استقبال جامعه پزشکی نیز قرار خواهد گرفت، اما از طرفی، اگر در همان زمان مطالعه و بررسی، دچار بیماری سختی شده و تنها به این دلیل که من هنوز در اصول این دانش، تردیدهایی دارم، از عمل به توصیه پزشکان مجرب و نیز مصرف داروهای ارائه شده، خودداری ورزیده و به دنبال آن، آسیبی جدی به خود وارد آوریم، یقیناً مورد ملامت و توبیخ افراد عاقل و آگاه قرار خواهیم گرفت!

بنابر این ما به عنوان یک فردی که از نعمت عقل برخوردار است، می توانیم و باید در اصول دین تحقیقاتی داشته باشیم، اما نباید از قوانین مذهبی دست برداریم، مگر این که با دلایل متقن و قابل قبول، وجود خدا و پیامبر را منتفی بدانیم. به عبارتی، تنها اطمینان به منتفی بودن خدا است که می تواند برطرف کننده مسئولیت ما در عمل ننمودن به قوانین دینی باشد و نه تردید در وجود خدا، و اگر به وجود نداشتن خدا یقین پیدا نماییم (که چنین یقینی هرگز حاصل نخواهد شد)، می توانیم از عمل به قوانین الاهی خودداری ورزیم وگرنه همانند آن دانشجویی خواهیم بود که تنها به دلیل تردیدهایی در مبانی علم پزشکی و نه یقین به خلاف آن، از عمل به توصیه های پزشکان خودداری ورزیده و خود را به هلاکت انداخته است!

اما از طرفی، این مژده را به افراد می دهیم که در صورت عمل به قوانین دینی، هرگونه تردید و شک در آن قوانین و حتی در مبانی اصلی دینی، نه تنها کفر نبوده، بلکه مورد تأیید اسلام نیز می باشد، چون این تردیدها، بهانه ای برای رفع تکلیف نیست، بلکه گامی برای شناخت بهتر است،[6] و باید دانست که به تصریح قرآن، کسانی که در این راه قدم بردارند، مورد هدایت و راهنمایی خدا نیز واقع خواهند شد،[7] و به فرموده پیامبر (ص): “آن چه از تردیدها بر قلب امت من می گذرد، یکی از مواردی است که بخشوده خواهد بود”.[8]

3. و اما گروه سوم؛ یعنی افرادی که به دنبال کشف حقیقت نیستند، بلکه برای رفع تکلیف، اصول و آموزه های دینی را انکار می نمایند.

حکایت شده که معلمی به دانش آموزی می گفت: بگو “الف”! و او هیچ پاسخی نمی داد و بیان می داشت که اگر “الف” را بگویم، معلم “ب” و “پ” و … را نیز از من خواهد خواست، پس بهترین راه، مقاومت در اولین مرحله است! چنین افرادی، بدون آن که هیچ زحمتی را بر خود هموار ساخته و در دلائل ارائه شده توسط پیامبران و دانشمندان الاهی بیندیشند، انکار بی دلیل خدا را بهترین بهانه ای می پندارند که در پوشش آن، توجیه گر رفتار و کردار خود باشند.

متأسفانه، نمی توان برای این گونه افراد چاره ای اندیشید؛ چون اگر با هزار و یک استدلال، خدا را برای آنان ثابت نمایید، مورد دیگری را انکار خواهند نمود، تا همواره بهانه ای برای کردار خود دست و پا نمایند، مگر این که لطف الاهی شامل حالشان شده و با ارادۀ خود از این گرداب گمراهی، نجات پیدا کنند.

قرآن کریم، در موارد مختلف، برخی بهانه های چنین افرادی را بیان نموده است:

1-3. انکار خدا و مادی گرایی: که بیان می دارند زندگانی ما تنها در دنیا است! می میریم و زنده می شویم و تنها روزگار است که موجب نابودی ما می شود!(جالب است که) آن ها به این اعتقادات خود یقین ندارند (و دلیلی برای آن ارائه نداده اند)، بلکه تنها با حدس و گمان چیزهایی را به هم می بافند.[9]

2-3: انکار پیامبر یا تحقیر او: که آیا فردی همانند ما می تواند پیامبر باشد و با خدا ارتباط برقرار نماید؟[10] چرا پیام الاهی، به افرادی معروف تر و مهم تر ابلاغ نگردیده؟[11] چرا گنج و ثروت مادی به همراه او نیست و چرا فرشته ای همراه او نیامده؟[12] و ده ها آیا و چرای دیگر!

3-3: انکار معاد: قرآن می فرماید: برخی انسان ها تنها به دلیل آن که در رفتار و کردار خود آزاد باشند؛ و بدون هیچ دلیل دیگری، معاد را انکار می نمایند.[13]

4-3: انکار عذاب الاهی، حتی با فرض قبول معاد: که گمان نمی کنم قیامتی در کار باشد و اگر هم باشد،(با تمام نافرمانی ها) وضعیتی بهتر از دنیا خواهم داشت.[14]

این افراد لجوج، هیچ گاه قانع نخواهند شد و به تعبیر قرآن خطاب به پیامبر (ص)، اگر هر نشانه و دلیلی برای آنان بیاوری، ایمان نخواهند آورد، تا آن زمان که دچار عذاب دردناک جهنم شوند،[15] و یا این که: آنان نعمت خدا را شناخته و به آن یقین می یابند، اما دوباره آن را انکار می نمایند،[16] نیز: با آن که در مورد حق به یقین رسیده اند، به دلیل سرکشی و برتری جویی، منکر آن می شوند.[17]

به همین دلیل، تنها پاسخی که می توان به آنان ارائه نمود، پاسخی است که امام ششم (ع) بیان فرمودند، به این تعبیر که اگر حق با شما بوده و خدا و معادی وجود نداشته باشد (و سرانجام همه، نابودی محض باشد)، ما که به قوانین دینی عمل نموده ایم و شما که آن را زیر پا گذاشته اید، تفاوتی نخواهیم داشت، اما اگر حق با ما باشد که این گونه است ما نجات یافته ایم، اما شما نابود شده اید.[18]

خوشبختانه در جامعه ما، بیشتر افرادی که چنین تردید هایی برای آنان مطرح می شود، از گروه دوم بوده و به دنبال کشف حقیقت اند، بنابراین و با توجه به این که عمل به قوانین دینی؛ در مقیاس حداقلی و واجب آن هیچ لطمه ای به زندگی عادی نمی رساند، سزاوار است که هم زمان با تقویت اعتقادات و زیربناهای دینی خود، عمل به این قوانین را نیز از یاد نبریم؛ چون اگر در نهایت، متوجه بطلان عقایدمان گشتیم، ضرر چندانی ننموده ایم، اما اگر صحت عقاید دینی برایمان ثابت شد، جبران آن چه از دستورات اسلامی را که ترک نموده ایم، دشوار خواهد بود.

کتاب های زیر نیز می تواند در راستای تحقیق و مطالعه در این باره مفید باشد:

1. آفریدگار جهان، مکارم شیرازی.

2 . توحید مفضل، ترجمه، علامه مجلسی.

3. توحید، مطهری، مرتضی.

4. پیام قرآن (تفسیر موضوعی)، مکارم شیرازی.

5. خداشناسی، قرائتی، محسن.

در مورد چگونگی شناخت خدا، علاوه بر کتاب های فراوانی که در این زمینه وجود دارد، می توانید به  پرسش های 479 (سایت اسلام کوئست: 520)، 98 (سایت اسلام کوئست: 889) و 295 (سایت اسلام کوئست: 1748) مراجعه نمایید. همچنین پرسش های 1146 (سایت اسلام کوئست: 1168)، 1311 (سایت اسلام کوئست: 1343) و 3299 (سایت اسلام کوئست: 3939) نیز اطلاعاتی در مورد اسلام در اختیارتان قرار خواهد داد.

[1]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 18، ص 202، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 هـ ق.

[2]. این موضوع نیز گاهی پرسشی را به ذهن متبادر می نماید که مثلاً ما شیعیان چه امتیازی داریم که چون در خانواده ای شیعه متولد شدیم، سعادتمند بوده، اما افرادی که تنها به دلیل تولد در محیط های دیگر، این دین را نپذیرفته اند، از سعادت محروم باشند و آیا این با عدالت خداوند سازگار است؟ در این زمینه، می توانید پرسش 3574 (سایت اسلام کوئست: 4230) را مرور فرمایید.

[3]. بقره 170؛ اعراف 71 و 173؛ یوسف 40؛ انبیاء 54 و 53؛ نجم 23؛  هود 62؛ ابراهیم 10 و … .

[4]. این موضوع در ابتدای بیشتر رساله های توضیح المسائل نیز نگاشته شده است، البته نمی توان انتظار داشت که معرفت یک پیرزن بی سواد به اندازه یک فیلسوف زبردست باشد، و به همین دلیل، خداوند وظیفه هر شخصی را به اندازه توانایی خودش قرار داده است. ر.ک: بقره 286؛ اعراف 42؛ مؤمنون 62 و … .

[5]. در ارتباط با انواع وسوسه هایی که شیطان در پی آن است، می توانید پرسش 234 (سایت اسلام کوئست: 1778) را مطالعه فرمایید.

[6]. در ارتباط با این موضوع و یا وسواس دینی، پرسش 3632 (سایت اسلام کوئست: 3894) را مطالعه نموده  و برای آگاهی از چگونگی آغاز تحقیقات دینی نیز، پرسش 3002 (سایت اسلام کوئست: 3250) را ملاحظه فرمایید.

[7]. عنکبوت، 69، “و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا”.

[8]. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، ج 15، ص 369، روایت 20769، مؤسسة آل البیت، قم، 1409 هـ ق.

[9]. جاثیه، 24، “و قالوا ما هی إلا حیاتنا الدنیا …”.

[10]. صاد 8؛ قمر 25، “أ ألقی الذکر علیه من بیننا بل هو کذاب أشر”.

[11]. زخرف، 31، “و قالوا لولا نزل هذا القرآن علی رجل من القریتین عظیم”.

[12]. انعام، 8؛ فرقان، 7؛ هود، 12، “لولا أنزل علیه کنز او جاء معه ملک”.

[13]. قیامت، 6 و 5، “بل یرید الانسان لیفجر أمامه یسأل أیان یوم القیامة”.

[14]. کهف، 36، “و ما أظن الساعة قائمة و لئن رددت إلی ربی لأجدن خیرا منها منقلبا”.

[15]. یونس، 97 و 96. “… و لو جاءتهم کل آیة حتی یروا العذاب الألیم”.

[16]. نحل، 83، “یعرفون نعمت الله ثم ینکرونها”.

[17]. نمل، 14، “و جحدوا بها و استیقنتها أنفسهم ظلماً و علواً”.

[18]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 78، ادامه روایت 2، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365 هـ ش.