ذو القرنین، پیامبر، فرشته یا بنده صالح خدا

میان تاریخ‌نگاران و مفسران درباره این ­که ذوالقرنین پیامبر بوده یا پادشاهی عادل و مردی صالح که بر زمین حکمرانی داشته یا این­ که یکی از فرشتگان بوده است، اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از بزرگان با تکیه به روایات و شواهد تاریخی گفته اند: ایشان پیامبر نبوده، بلکه بنده ای از بندگان صالح خدا بوده که بر زمین حکومت می کرده است. در مقابل، گروه دیگری از اندیشمندان، قائل به پیامبری ایشان شده اند و عده کمی بر این نظر هستند که او یکی از فرشتگان بوده است. در این ­جا اشاره مختصری به این دیدگاه ها خواهد شد:

الف. ذوالقرنین، بنده صالح خدا:

در كتاب كمال الدين از اصبغ بن نباته روايت شده كه گفت: ابن الكواء در محضر على (علیه السلام) هنگامى كه آن جناب بر فراز منبر بود، برخاست و عرض کرد:يا امير المؤمنين، ما را از داستان ذو القرنين خبر بده، آيا پيامبر بوده و يا فرشته؟ و مرا از دو قرن او خبر بده آيا از طلا بوده يا از نقره؟ حضرت فرمود: نه پيغمبر بود و نه ملک. دو قرنش نیز نه از طلا بود و نه از نقره. او مردى بود كه خداى را دوست مى‏داشت و خدا هم او را دوست داشت … .[1]

ابو بصير از امام باقر (علیه السلام) روايت می كند كه فرمود: ذو القرنين پيامبر نبود، ولى او بنده شايسته‏اى بود كه خدا را دوست داشت و خداوند نيز او را دوست داشت … .[2]

ب. ذوالقرنین، پیامبر خدا:

فخر رازی می گوید: گروهی قائل به پیامبری ایشان هستند و براى سخن خود دلايلى ذکر کرده‏اند که به برخی از آنها اشاره می شود:

1. سخن خداى تعالى كه فرمود: «إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْأَرْضِ»؛[3] شايسته است تمكين را به معناى مكنت در دين بدانيم و تمكين كامل در دين، همان مقام نبوّت است.

2. سخن خداى متعال كه فرمود: «وَ آتَيْناهُ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ سَبَباً»؛[4] اين گفتار دلالت‏ مى‏كند كه خداى متعال از امر نبوّت نيز به او سببى عنايت كرده باشد.

3. سخن خداوند متعال كه فرمود: «يا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَ إِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْناً»؛[5] اين گونه سخن گفتن از جانب خداوند با او، دلالت بر نبوّت او مى‏كند.[6]

4. روایتی مرسل[7] از امام باقر (علیه السلام) نقل شده  كه فرمود: خداوند، پيامبران را در زمين، پادشاه، قرار نداد مگر چهار نفر را كه پس از نوح (علیه السلام) آمدند: ذو القرنين كه نام او عيّاش بود، داود، سليمان و يوسف. عيّاش ميان شرق و غرب پادشاهى كرد، داود (علیه السلام) ميان شامات تا بلاد استخر حکومت کرد، پادشاهى سليمان (علیه السلام) هم در همان منطقه داود بود، و يوسف (علیه السلام) در مصر و صحراهاى آن پادشاهى كرد و از آن فراتر نرفت.[8]

ج. ذوالقرنین، فرشته خدا:

در مورد این که ذوالقرنين  فرشته بوده یا خیر؟ باید گفت:  بعضی از متون، با استناد به برخی از احاديث ضعیف که موجود است، ذوالقرنين را فرشته دانسته و يا به اين مطلب پرداخته اند؛ از جمله ناقلان این مطالب، می توان به سيوطی اشاره کرد که به نقل از ابن ابی حاتم از جبير بن نضير روايت می کند که: «ان ذا القرنين ملک من الملائکة اهبطه الله إلى الأرض و آتاه مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ سَبَبا …؛ ذوالقرنين فرشته ای از فرشتگان بود که خداوند او را به زمين فرستاد و هرگونه وسيله ای در اختيارش نهاد» و ادامه می دهد که علمای يهود از پيامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) درباره ذوالقرنين پرسيدند، حضرت فرمود: «ملک مَسَحَ الارض بالاسباب؛ فرشته ای بود که زمين را با اسباب و وسايلی پيمود».[9]