دورۀ سوم تحصیلات میرزا مهدی اصفهانی

دورۀ سوم، همان 35 سالی است که میرزای اصفهانی از سال 1240 قمری تا 1365 قمری، به مشهد مقدس مهاجرت کرده، و در آن سامان پاک و تربت انوار گذرانده است. وی در این مدت به القاء دروس حقیقی خارج، نشر مبانی معرفت، تربیت نفوس و عقول، دادن دید اجتهادی در مسائل عقلی، تشجیع بر اظهار نظر و داشتن درک استقلالی و انتقادی از فلسفه و عرفان، پرداخته است.

لازم به ذکر است «اجازه»ای که میرزای نائینی برای ایشان نوشته است، اجازه‌ای بسیار تجلیل آمیز، آن‌هم از عالم جامعی چون نائینی که کمتر اجازه اجتهاد می‌نوشته است. از جمله تعبییرات عالم بزرگ و استاد متأخرین، میرزای نائینی، برای عالم بزرگی دیگر و استاد متأخرین خراسان، میرزای مهدی اصفهانی اینها است: «… العلم العلام، والمذهب الهمام، ذوالقریحۀ القویمۀ، والسلیقۀ المستقیمۀ، والنظر الصائب، والفکر الثاقب، عماد العلماء، و شفوۀ الفقهاء، والورع التقی، والعدل الزکی… فلیحمدالله – سبحانه و تعالی – علی ما اولاه من جودۀ الذهن، و حسن النظر …».

باید توجه کنیم که آورنده این اوصاف و تعبیرات، میرزای نائینی است و میرزای اصفهانی در آن هنگام 35 ساله بوده است. در ضمن تاریخ اجازه، روز عید فطر 1338 قمری بوده است.[1] در حاشیه اجازه نامه یاد شده، سه تن از عالمان بزرگ اسلام و مراجع عظیم تشیع نیز مراتب مندرج در آن و مقامات بلند علمی و تحقیقی میرزای اصفهانی را تایید کرده و ستوده‌اند:

1. آقای ضیاءالدین عراقی: «عمدۀ العلماء الراشدین …».
2. سید ابوالحسن اصفهانی: «آنچه مرقوم داشته اند صحیح است».
3. حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی: «العالم الفاضل، المحقق المدقق، زبدۀ العلماء الراشدین، و قدوۀ الفقهاء و المجتهدین …».[2]

[1]. متن کامل این اجازه، در مجله «کیهان فرهنگی» به چاپ رسیده است، سال دوم، ش 12، اسفند 1364 ش.

[2]. صاحب کتاب مکتب تفکیک می‌گوید: چون شرح زندگانی میرزای اصفهانی – به صورت مستند- کمتر تحریر یافته است، با تقاضای این‌جناب، فرزند آن مرحوم، دانشمند فاضل، جناب آقای اسماعیل غروی (که در شناخت آثار و مآثر پدر نیز تبحری دارند) زیست‌نامه‌ای از مرحوم میرزا مرقوم داشته به این بنده لطف کردند؛ حکیمی، محمد رضا، مکتب تفکیک، ص 219 و 220.