دعاها و  مناجات‌های امام علی (علیه السلام)

یکی دیگر از آثار به‌جا مانده از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)؛ دعاها و مناجات‌های آن حضرت است؛ چرا که از ویژگی‌های برجسته امام علی (علیه السلام) دعا و مناجات با پروردگار عالم بود. آن حضرت چنان در این امر پیش رفته بود که حالت غشوه و دهشت به آن حضرت دست می داد. بعضی از دعاها و مناجات‌های آن امام همام، در ادامه نقل می‌شود.

الف) دعاها

1. دعای كميل‏

دعای کمیل دعایی از حضرت علی (علیه السلام) است که کمیل بن زیاد نخعی[1] از یاران خاص امام، آن را از ایشان روایت کرده و به همین جهت به دعای کمیل مشهور شده است.

این دعا دارای مضامین بلند و متعالی در شناخت خداوند و درخواست بخشش گناهان است. علامه مجلسی دعای کمیل را بهترینِ دعاها دانسته است.[2] این دعا از دعاهای رایجی است که شیعیان در شب نیمه شعبان و شب‌های جمعه می‌خوانند.

منبع دعای کمیل، کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی است. شیخ طوسی این دعا را به نام دعای خضر در ضمن اعمال ماه شعبان آورده است. وی می‌گوید: «روایت شده که کمیل بن زیاد نخعی، امیرالمؤمنین (علیه السلام) را دید که در شب نیمه ماه شعبان در حال سجده این دعا را می‌خواند»، سپس دعای مشهور کمیل را نقل می‌کند.[3]

سید بن طاووس در کتاب اقبال الاعمال بعد از این که کلام شیخ طوسی در مصباح المتهجد را می‌آورد، روایت دیگری را نقل می‌کند که کمیل بن زیاد می‌گوید: «روزی با مولای خود، امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مسجد بصره نشسته بودم و جمعی از اصحاب حضرت هم حضور داشتند. از حضرت سؤال شد که معنای این آیه که خدا می‌فرماید: «فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ»؛[4] «در آن شب هر امرى بر اساس حكمت (الهى) تدبير و جدا مى‏گردد»، چیست؟ حضرت فرمودند: آن شب نیمه شعبان است. سوگند به کسی که جان علی در دست قدرت او است، هیچ بنده‌ای نیست جز این که تمام آن چه از نیکی و بدی تا نیمه شعبان سال آینده بر او می‌گذرد، در شب نیمه شعبان برایش تقسیم می‌شود. هر بنده‌ای که آن شب را به عبادت احیا کند و دعای خضر (علیه السلام) را بخواند، دعای او مستجاب می‌شود.

کمیل می‌گوید: وقتی که حضرت به منزل خود رفتند، شب هنگام خدمت آن بزرگوار رسیدم. حضرت فرمودند: برای چه کاری آمده‌ای؟ عرض کردم به طلب دعای خضر آمده‌ام. امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: ‌ای کمیل، اگر این دعا را حفظ کردی هر شب جمعه یا هر ماه و یا سالی یکبار و یا لااقل در تمام عمر یک مرتبه بخوان، تا امور تو کفایت شود. خداوند تو را یاری می‌کند، روزی تو زیاد می‌شود و البته از مغفرت هم محروم نخواهی شد. ای کمیل، طول مدتی که تو با ما مصاحب هستی، موجب شده که تو را به چنین نعمت و کرامتی سرافراز گردانیم.‌ ای کمیل بنویس: اللهم انی اسئلک برحمتک…».[5]

2. دعای سریع الاجابة

معاوية بن عمار می‌گويد: حضرت صادق (عليه السلام) بدون سخن و پرسشى به من فرمود: اى معاوية، آيا نمی‌دانى كه مردى خدمت اميرالمؤمنين (عليه السلام) آمد و از اين كه اجابت دعايش دير شده بود به آن حضرت شكايت كرد؟ پس آن حضرت به او فرمود: چرا دعاى سريع الاجابة؛ (دعائى كه زود به اجابت می‌رسد) را نخواندى؟ آن مرد عرض كرد: آن دعا كدام است؟ حضرت فرمود: بگو: «اللّهمّ! إنّي أسألك باسمك العظيم الأعظم، الأجلّ الأكرم، المخزون المكنون، النّور الحقّ، البرهان المبين، الّذي هو نور مع نور، و نور من نور، و نور في نور، و نور على نور، و نور فوق كلّ نور، و نور يضي‏ء به كلّ ظلمة، و يكسر به كلّ شدّة و كلّ شيطان مريد، و كلّ جبّار عنيد، لا تقرّ به أرض، و لا تقوم به سماء، و يأمن به كلّ خائف، و يبطل به سحر كلّ ساحر، و بغي كلّ باغ، و حسد كلّ حاسد، و يتصدّع لعظمته البرّ و البحر، و يستقلّ به الفلك حين يتكلّم به الملك، فلا يكون للموج عليه سبيل، و هو اسمك الأعظم الأعظم، الأجلّ الأجلّ، النّور الأكبر الّذي سمّيت به نفسك، و استويت به على عرشك، و أتوجّه إليك بمحمّد و أهل بيته، أسألك بك و بهم أن تصلّي على محمّد و آل محمّد و ان تفعل بى كذا و كذا»، و به جاى «كذا و كذا» حاجت خود را ذكر كن.[6]

3. دعای مغفرت

امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) در حال طواف خانه خدا به مردی برخورد که پرده کعبه را گرفته و این دعا را می خواند: «يَا مَنْ لَا يَشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ يَا مَنْ لَا يُغَلِّطُهُ السَّائِلُونَ‏ يَا مَنْ لَا يُبْرِمُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّينَ أَذِقْنِي بَرْدَ عَفْوِكَ وَ حَلَاوَةَ رَحْمَتِكَ». امام (علیه السلام) به او فرمود: این دعای شما است؟ آن شخص عرض کرد: آیا آن را شنیدی؟ حضرت فرمود: بله. آن مرد گفت: این دعا را بعد از هر نماز بخوان، به خدا قسم، هیچ یک از مؤمنان بعد از نماز این دعا را نمی خواند، مگر آن که خداوند گناهان او را می بخشد، هر چند به تعداد ستارگان آسمان و قطره های باران و سنگ‌های ریز زمین و رطوبت آن باشد. امیرالمؤمنین (علیه السلام) به او فرمود: علم این مطلب نزد من است و خداوند وسعت دهنده و کریم است. آن مرد که جناب خضر (علیه السلام) بود به حضرت امیر (علیه السلام) عرض کرد: به خدا سوگند راست گفتی ای امیر مؤمنان «و برتر از هر صاحب علمى، عالمى است[7]».[8]

4. دعای جامع دنیا و آخرت

حمّاد بن إبراهيم نقل نموده: امام علی بن أبی‌طالب (عليه السّلام)، دنیا و آخرت را در 5 کلمه جمع نموده است. آن حضرت چنین دعا می کرد: «اللّهمّ إنّي أسألك من الدنيا و ما فيها ما أسدّد به لساني، و أحصن به فرجي، و أؤدي به أمانتي، و أصل به رحمي، و اتجر به لآخرتي؛[9] خدایا از تو درخواست می کنم از دنیا و آن چه در آن است، آن مقدار به من عطا کنی که با آن زبان خود را حفظ نموده، دامن خود را حفظ نمایم، امانت خود را ادا نمایم، صله رحم انجام دهم، و به سبب آن برای آخرتم تجارت نمایم».

5. دعای استغفار

روزی امام علی (علیه السلام) بالای منبر رفت تا برای طلب باران دعا نماید. پس چیزی غیر از استغفار از ایشان شنیده نشد. به آن حضرت اعتراض کردند. فرمود: آیا نشنیده اید کلام الهی را: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً، يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً، وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً»؛[10] «به آنها گفتم: از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است. تا باران‌هاى پربركت آسمان را پى در پى بر شما فرستد، و شما را با اموال و فرزندان فراوان كمک كند و باغ‌هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختيارتان قرار دهد». سپس آن حضرت (عليه السّلام) فرمود: و کدام دعا بهتر و با برکت تر از از استغفار در دنیا و آخرت وجود دارد؟.[11]

ب) مناجات‌ها

بعضی از مناجات‌های آن امام همام عبارت است از:

1. «اللَّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ وَ وَلِيُّكَ اخْتَرْتَنِي وَ ارْتَضَيْتَنِي وَ رَفَعْتَنِي وَ كَرَّمْتَنِي بِمَا أَوْرَثْتَنِي مِنْ مَقَامِ أَصْفِيَائِكَ وَ خِلَافَةِ أَوْلِيَائِكَ وَ أَغْنَيْتَنِي وَ أَفْقَرْتَ النَّاسَ فِي دِينِهِمْ‏ وَ دُنْيَاهُمْ إِلَيَّ وَ أَعْزَزْتَنِي وَ أَذْلَلْتَ الْعِبَادَ إِلَيَّ وَ أَسْكَنْتَ قَلْبِي نُورَكَ وَ لَمْ تُحْوِجْنِي إِلَى غَيْرِكَ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ أَنْعَمْتَ بِي وَ لَمْ تَجْعَلْ مِنْهُ عَلَيَّ لِأَحَدٍ سِوَاكَ وَ أَقَمْتَنِي لِإِحْيَاءِ حَقِّكَ وَ الشَّهَادَةِ عَلَى خَلْقِكَ وَ أَنْ لَا أَرْضَى وَ لَا أَسْخَطَ إِلَّا لِرِضَاكَ وَ سَخَطِكَ وَ لَا أَقُولَ إِلَّا حَقّاً وَ لَا أَنْطِقَ إِلَّا صِدْقا».[12]
2. از برجسته ترین مناجات های امام (علیه السلام) مناجاتی کوتاه با تعابیری عالی است:

«إِلَهِي كَفَى لِي عِزّاً أَنْ أَكُونَ لَكَ عَبْداً وَ كَفَى بِي فَخْراً أَنْ تَكُونَ لِي رَبّاً أَنْتَ كَمَا أُحِبُّ فَاجْعَلْنِي كَمَا تُحِب‏»؛[13] «خدایا این عزت و سربلندی برای من کافی است که بنده تو باشم، و این فخر و شرافت برای من کافی است که تو پروردگار من باشی، تو آن گونه هستی که من دوست دارم، پس مرا نیز آن گونه قرار ده که تو دوست داری».

3. یکی دیگر از مناجات‌هایی که بر شدت تعلق و حب و ایمان امام (علیه السلام) به پروردگار عالم دلالت دارد، مناجات مسجد کوفه است:

«اللّهمّ إنّي أسألك الأمان يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ، و أسألك الأمان يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى‏ يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا…»؛[14]«خدایا از تو امنیت و پناه می خواهم درباره روزى كه هيچ مال و فرزندى سود نمى‏دهد، مگر كسى كه دلى پاک به سوى خدا بياورد. و از تو امنیت و پناه می‌خواهم درباره روزى كه ستمكار دست‌هاى خود را مى‏گَزد [و] مى‏گويد: «اى كاش با پيامبر راهى برمى‏گرفتم».

 [1]. کمیل بن زیاد بن نهیک نخعی از قبیله نخع، از تابعین و از یاران خاص امام علی (علیه السلام) و امام حسن (علیه السلام) است. او از جمله شیعیانی است که در روزهای اول خلافت حضرت علی (علیه السلام) با ایشان بیعت کرد و در جنگ‌های امام علی (علیه السلام)، از جمله صفین حضور داشت. وی را صاحب سرّ امیرالمومنین (علیه السلام) نیز می‌دانند. کمیل در سال ۸۲ ق به دستور حجاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید.

[2]. مجلسي‏، محمد باقر، زاد المعاد، مترجم: اعلمى، علاء الدين، ص 60‏.

[3]. طوسى، محمد بن الحسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، ج ‏2، ص 844.‏

[4]. دخان، 4.

[5]. سید بن طاووس، سید رضی الدین، الإقبال بالأعمال الحسنة فيما يعمل مرة في السنة (ط-القدیمة)، ج ‏2، ص 706؛ «ویکی شیعه» با اندکی تصرف.

[6]. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی‏، محقق و مصحح: غفارى، على‌اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 582 و 583؛ شريف قَرشى، باقر، موسوعة الإمام أمير المؤمنين على بن أبى طالب (عليه السلام)، ج ‏4، ص 19.

[7]. یوسف، 76.

[8]. مفيد، محمد بن محمد، الأمالي، محقق و مصحح: استاد ولى، حسين و غفارى، على اكبر، ص 92؛ ر.ک: حمویی جوینی شافعى، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین فی فضائل المرتضى و البتول و السبطین و الأئمة من ذریتهم (علیهم السلام)، ج ‏1، ص 415.

[9]. زرندى حنفى، محمد بن یوسف، نظم درر السمطین في فضائل المصطفى و المرتضى و البتول و السبطين (عليهم السلام‏)، ص 213.‏‏

[10]. نوح، 10 – 12.

[11]. نورى، میرزا حسین،‌ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، ج ‏6، ص 185؛ علامه تسترى (شوشتری)، محمد تقی، قضاء أمیرالمؤمنین على بن أبى‌طالب (علیهما السلام)، ص 200‏.

[12]. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج ‏2، ص 119.

[13]. صدوق، محمد بن على، الخصال‏، محقق: غفارى، على اكبر، ج ‏2، ص 420.

[14]. ابن مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الكبير، محقق و مصحح: قيومى اصفهانى، جواد، ص 173 – 176.