کپی شد
حديث كساء و سند آن
با توجه به مطلب ذکر شده مبنی بر این که در جوامع روایی منظور از حدیث کساء یکی از دو صورت زیر است، سند هریک را به صورت مجزا بررسی می کنیم :
أ. حديث كساء در منابع اهل تسنن و تشيع:
واقعه كساء كه در جريان نزول آيه تطهير: “إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً”[1] به دست مبارك پيامبر گرامى اسلام (ص) تحقق يافته است، امرى است مسلم و قطعى. و اين واقعه كه در متون و احاديث فراوانى از اهل تسنن (صحابه و تابعين) و تشيع (امامان معصوم (ع) و سايرين) نقل شده است، از جمله مواردى است كه بيانگر مقام شامخ و الاهى ذوات مقدسه اصحاب كساء مىباشند. اين واقعه به گونه متواتر از محدثان شيعه و سنّى نقل گرديده و شواهد و قراين بسيارى در تاريخ مؤيد آن مىباشد.
از اين رو، روزى كه اين واقعه در آن رخ داد، به نام “روز كساء” و پنج نفرى كه در آن روز مشمول آيه شريفه و لطف ويژه الاهى قرار گرفتند به نام “اصحاب كساء”[2] شناخته و معروف شده اند. اصحاب (و اهل) كساء عبارتند از: پيامبر اكرم (ص)، اميرمؤمنان على، فاطمه، حسن و حسين (ع).
روايات فراوانى كه در اين زمينه وجود دارد، يكسان نبوده و اختلافاتى در محتوا و الفاظ دارند. عدهاى از آنان اصل ماجرا را بيان نموده، خصوصيات آن را ذكر نمىكنند. عدهاى هم به جزئيات و خصوصيات واقعه پرداختهاند، لكن هر كدام از آنان تشريح گوشهاى از ماجرا را عهده دارند.
بدين سبب سخن در باره آيه تطهير و تفسير و بررسى روايات مربوط به آن و اين كه آيه كريمه، اختصاص به اهل بيت و اصحاب كساء (ع) دارد از مجال فعلى بحث بيرون است و گمان اين است كه با مراجعه به كتابهايى كه در اين زمينه نگاشته شده، و نيز تفاسير و مجامع روايى، غناى كافى براى خواننده آن كتب حاصل خواهد شد.[3]
شايد ذكر اين مطلب كافى به نظر برسد كه يكى از دانشمندان، پيرامون آيه تطهير كتابى تأليف نموده است كه در صفحات قابل توجهى از مجلد اول آن به بيان متون حديث پرداخته و تعداد صحابه را كه اين حديث را نقل مىكنند، بيش از پنجاه تن ذكر نموده است.[4]
تعداد روايات مربوط به آيه تطهير افزون بر هفتاد حديث مىباشد.[5] قندوزى حنفى مذهب، پس از نقل مطالبى در مورد “مودت قربى” كه مىگويد رسول خدا (ص) پس از فرود آمدن آيه “و امر اهلك بالصلاة و اصطبر عليها” مدت نه ماه به در خانه فاطمه (ع) مىآمد و مىفرمود: ” إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً “، چنين گفته است: اين خبر از سيصد تن از صحابه روايت شده است.
شايان ذكر است كسی که تلاش در انكار اكثر روايات مربوط به فضايل اهل بيت (ع) دارد، به صحت حديث كساء اعتراف نموده و مىگويد: “اما حديث كساء صحيح است”.[6]
با فحص در سندهاى احاديث مربوط به آيه تطهير و جريان كساء، اسامى راويان از اصحاب به بيش از سى نفر خواهد رسيد. عدهاى از آنان عبارتند از: 1. اميرمؤمنان على (ع) 2. امام حسن بن على (ع) 3. امام على بن الحسين (ع) 4. امام صادق (ع) 5. امام رضا (ع) 6. جابر بن عبداللَّه 7. عبداللَّه بن عباس 8. عبداللَّه بن جعفر الطيار 9. بريدة الاسلمى 10. عبداللَّه بن عمر 11. عمران بن حصين 12. سلمة بن الاكوع 13. ابوسعيد الخدرى 14. انس بن مالك 15. ابوذر 16. ابوليلى 17. ابوالاسود دئلى 18. عمرو بن ميمون اودى 19. سعد بن ابى وقاص 20. ام سلمه 21. عايشه 22. عمربن ابى سلمه 23. ابوالحمراء 24. زينب بنت ابى سلمه 25. عامر بن سعد 26. البراء بن عازب 27. واثلة بن الاسقع (الاصقع) 28. ثوبان غلام پيامبر (ص) 29. عطاء بن سيار 30. ابوهريرة و… .[7]
البته همان گونه كه قبلاً بيان گرديد، اختلافهايى در الفاظ روايات و شرايط و مكان و زمان جريان كساء و نزول آيه تطهير ممكن است مشاهده شود، ولى هيچ جاى ترديدى در اصل حديث كساء وجود ندارد، اما اين كه سرّ اختلافها چيست، خود موضوع مهمّ و جدايى است كه ضرورت چندانى در مطرح نمودن آن در اين نوشتار وجود ندارد، لكن به طور خلاصه مىتوان گفت حادثه كساء در منزل ام سلمه واقع گرديده است، گرچه برخى احتمال دادهاند كه در منزل ديگر همسران پيامبر (ص) اتفاق افتاده باشد. و اين نه تنها نشانه ضعف نيست، بلكه شواهد و قراين ديگرى است بر اين كه افرادى ديگرى مثل عايشه و زينب نيز، شاهد ماجرا بودهاند، هرچند كه وقوع آن در خانه ام سلمه، نشانه مقام و شخصيت آن بانوى گرامى است.[8]
حتى برخى احتمال اين كه حادثه كساء در منزل فاطمه زهرا (ع) واقع شده باشد را احتمالى قوى دانستهاند.[9] عدهاى از محدّثان احتمال تعداد و تكرار اين حادثه را دادهاند كه چندان صحيح به نظر نمىرسد[10] و مىتوان گفت: اصل حادثه در منزل ام سلمه اتفاق افتاده و در همان جا آيه تطهير نازل شده، لكن بعداً رسول خدا (ص) در موارد مختلف داستان مزبور را تكرار نموده است تا قضيه روشن شود و مصاديق “اهل بيت” معين گردد تا بعداً كسى نگويد زنان رسول خدا مصاديق اهل بيت هستند يا بگويد، داستان مزبور يك امر عادى بوده است،[11] يا در جريان كساء، جمعى از خويشاوندان و خدمتگزاران و ياران خاص رسول اكرم (ص)، شاهد و ناظر حادثه كساء بوده و آن را نقل نمودهاند؛ مانند: امام على (ع) ، امام حسن (ع)، ام سلمه، عايشه، زينب دختر ام سلمه، ثوبان، غلام آزاد شده پيامبر (ص)، واثلة بن اسقع.[12] (با فرض صحت سند تمامى نقلها).
پس در اين كه بعد از نزول آيه تطهير در خانۀ ام سلمه، پيامبر اكرم (ص) على و فاطمه و حسن و حسين (ع) را به نزد خويش خوانده و جامهاى را كه بر دوش داشت، بر سر آنها افكنده و فرمود: “پروردگارا، اينان اهل بيت من هستند، آلودگى را از ايشان برطرف كن و پاكيزه شان گردان”، هيچ ترديد و شبههاى ميان علماى شيعه وجود ندارد و يقيناً، ام سلمه و … هرچند داراى منزلت و مقامى هم باشند، داخل در اهل بيت نبوده و از جمله افرادى كه در زير كساء جمع شده بودند، نمىباشند.[13]
ب. حديث كساء به نقل از فاطمۀ زهرا (ع): از بخش نخست اين نوشتار، چنين نتيجه گرفته شد كه حديث كساء، بنابر اتفاق شيعه و سنى، امرى قطعى و روشن است و جاى هيچ شك و شبههاى در سند و متن حديث وجود ندارد، ولى حديثى تحت عنوان “حديث كساء” به نقل از دخت گرامى پيامبر اسلام (ص) و سرور بانوان جهان، فاطمه زهرا (س) در برخى كتب آورده شده است؛ مثلاً در “مفاتيح الجنان” محدث قمى، اين حديث در پايان كتاب آورده شده است،[14] ولى وجود اين حديث در مفاتيح، دليلى بر صحت و درستى اين حديث در نزد علماى شيعه، حتى مرحوم محدث قمى نمىباشد چرا که این متنی که به عنوان حدیث کساء در مفاتیح آمده است، هم از نظر متن و هم از نظر سند، اشکال دارد….(زیرا) حدیث کساء به اتفاق شیعه و سنی در خانه «ام سلمه» بوده، ولی روایت جدید (مفاتیح الجنان ) می گوید در خانه حضرت فاطمه (س) بوده![15]. ضمن این که در انتساب حدیث کسائی که در انتهای مفاتیح الجنان است به مرحوم محدث قمی شبهه وجود دارد و بسیاری از علما آن را منتسب به محدث قمی نمی دانند و معتقدند که پس از ایشان به کتاب اضافه شده است.
از اين رو، مىتوان گفت آنچه به عنوان “حديث كساء” از فاطمه زهرا (ع) نقل شده، سند معتبرى ندارد؛ زيرا:
1. آن گونه كه محدث قمى، فرموده است، شايد اولين كسى كه اين حديث را بدون ذكر سند، نقل نموده است، شيخ طريحى در كتاب “المنتخب” مىباشد،[16] كه از علماى قرن يازدهم هجرى قمرى مىباشد و به مدت هزار سال و … از چنين حديثى، خبرى نبوده است. چنان كه مرحوم محدث قمى به اين مطلب تصريح نموده است. او مىگويد: “حديثى كه در عصر ما به اين شكل به حديث كساء معروف شده است، در هيچ يك از كتابهاى معتبر حديث و يا اصول حديثى و مجامع متقن محدثان ديده نشده است. و مىتوانيم آن را از مختصات كتاب المنتخب بدانيم.”[17]
2. به رغم اين كه حديث كساء در كتاب المنتخب، بدون سند مىباشد، در نقلى كه در حاشيه كتاب “عوالم العلوم” آمد، به صورت مسند ذكر گرديده است،[18] “رأيت بخط الشيخ الجليل السيد هاشم، عن شيخه السيد ماجد البحرانى، عن…، عن على بن ابراهيم، عن ابيه ابراهيم بن هاشم، عن احمد بن محمد بن ابى نصر البزنطى، عن قاسم بن يحيى الجلا الكوفى، عن جابر بن عبداللَّه الانصارى، عن فاطمة الزهرا (ع)، بنت رسول اللَّه (ص)، قال: سمعت فاطمة، انها قالت: دخل علىّ ابى رسول اللَّه (ص)، فقال: السلام عليك يا فاطمة…”.
لكن با فرض اين كه شيخ عبداللَّه بن نوراللَّه بحرانى اين سند را در حاشيه عوالم نوشته باشد، بر اساس چه ملاك و معيارى تشخيص داده است كه آنچه كه مشاهده نموده است، همان خط سيد هاشم بحرانى باشد؟
ثانياً، سند (از ناحيه برخى راويان مانند، قاسم بن يحيى و…) مشكل داشته و معتبر نمىباشد.
ثالثاً، با اين كه سيد هاشم بحرانى در دو كتاب خود به نامهاى “تفسير البرهان” و “غاية المرام” اهتمام خاصى به جمع آورى احاديث دارد (نه تصحيح احاديث)، چرا دليل اين حديث را در آنها ذكر ننموده است؟
رابعاً، محدثان بزرگى مانند كلينى، شيخ طوسى، شيخ مفيد و … در سلسله سند وجود دارند، لكن هيچ كدام اين حديث را در كتابهاى خود ذكر نكردهاند!
3. هيچ يك از منابع حديثى اهل تسنن و تشيع كه در صدد جمع آورى روايتهاى منسوب به اهل بيت (ع) بودهاند، مانند بحارالانوار و…، اين حديث را ذكر ننموده است.
4. با ملاحظه نظر محدث قمى در مورد اين حديث در “منتهى الآمال” از يك سو و سخن او در مقدمۀ ملحقات مفاتيح الجنان كه نگران كم و زياد شدن بعضى زيارتها و يا دعاها به كتاب خود مىباشد، و اهميت و جايگاهى كه اين كتاب در ميان مردم دارد، از سوى ديگر، و انضمام مطالب و اشكالاتى كه قبلاً بيان شد، شايد بتوان گفت حديث كساء با عنوان “حديث كساء به سند صحيح از عوالم” از اضافاتى است كه بعد از رحلت ايشان، در مفاتيح الجنان صورت پذيرفته است، يا… .[19]
در نتيجه، حديثى كه در برخى كتب به فاطمه زهرا (ع) نسبت داده مىشود، نمىتواند معتبر باشد، به ويژه آن كه، متن حديث با ساير متنهاى معتبر، متفاوت است.
گروهی از دانشمندان شیعه رساله های مستقلی درباره اسناد حدیث کساء نگاشته و به اثبات اعتبار آن پرداخته اند که از جمله آنهاست:
1 . سند حدیث کسا ء، اثر آیة الله مرعشی نجفی، چاپ 1356 ق.
2. آیة التطهیر فی الخمسة اهل الکساء، اثر محیی الدین موسوی غریفی، چاپ 1377 ق؛
3. حدیث الکساء عند اهل السنة، اثر سید مرتضی عسکری، چاپ اول
4. سند حدیث شریف کساء، از علی اکبر مهدی پور، چاپ 1410 ق.
همچنین شرح هایی بر متن معروف حدیث کساء نوشته شده که از آن جمله است:
1. التحفة الکسائیة، از شیخ بافقی یزدی (م 1310 ق)
2. کشف الغطاء عن حدیث الکساء، از شیخ علی آل عبدالغفار کشمیری (م 1345 ق) . و نیز ده ها تن از شعرای نامدار عرب و فارس و ترک و لر و اردو، حدیث کساء را به نظم درآورده اند. [20]
[1]. احزاب، 33، همانا خداوند اراده كرده كه ناپاكى و آلودگى را از شما اهل بيت برطرف كند و شما را پاك و طاهر گرداند”.
[2]. ر.ك: مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج 22، ص 245 و 246 و ص 494 و 495، ح40.
[3]. ر.ك: تفاسير ذيل آيه 33 احزاب؛ طباطبایی، محمد حسین، الميزان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 309 – 320؛ آية التطهير فى احاديث الفريقين، موحد ابطحى، محمد على؛ تفسير البرهان، ج 3، ص 309 – 329؛ احقاق الحق، ج 2، ص 502 – 573، ج 3، ص 513 – 531 و…؛ فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج 1، ص 224 – 243؛ مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج 22، ص 245 – 246 و ج 35، ص 206 – 237؛ تأويل الآيات الظاهرة، ج 2، ص 457 – 459؛ بحرانى، سيد هاشم، غاية المرام، – اثبات الهداة، محمد بن حسن حر عاملى؛ الامام الصادق و المذاهب الاربعة، اسد حيدر؛ شواهد التنزيل، ج 2، ص 5 -140؛ سنن ترمذى؛ ينابيع المودة، سليمان بن ابراهيم قندوزى؛ درالمنثور، سيوطى و…؛ مسند احمد، ج 6، ص 298؛ ميرحامد حسين، عبقات الانوار ؛ المالكى، على بن محمد بن احمد فصول المهمة فى معرفة احوال الائمة ؛ امينى، ابراهيم، بررسى مسائل كلى امامت ، ص 174 – 196؛ مرتضى عاملى، سيد جعفر، اهل بيت در آيه تطهير؛ رى شهرى، محمد، اهل البيت فى الكتاب والسنة، ص 35 – 71.
[4]. مهد ابطحى، سيد على، آية التطهير فى احاديث الفريقين (آيهى تطهير در احاديث شيعه و سنّى).
[5]. طباطبايى، محمد حسين، الميزان فی تفسیر القرآن، ج 16، ص 311.
[6]. مرتضى عاملى، سيد جعفر، اهل بيت در آيه تطهير، ص 27.
[7]. همان؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 35، ص 236؛ امينى، ابراهيم، بررسى مسايل كلى امامت، ص 178 – 180؛ بحرانى، سيد هاشم، غاية المرام؛ ميرحامد حسين، عبقات الانوار؛ سيوطى، جلال الدين، درالمنثور؛ ترمذى، محمد بن عيسى سورة، سنن ترمذى؛ طبرى، احمد بن عبداللَّه، ذخائر العقبى؛ هيثمى، احمد بن حجر، الصواعق المحرقه؛ و… .
[8]. جوادى آملى، عبداللَّه، تجلى ولايت در آيه تطهير، ص 90 و 91؛ امينى، ابراهيم، بررسى مسائل كلى امامت، ص 179 و180.
[9]. جوادى آملى، عبداللَّه، تجلى ولايت در آيه تطهير، ص 92.
[10]. ر.ك: رى شهرى، محمد، اهل البيت فى الكتاب والسنة، ص 39؛ جوادى آملى، عبداللَّه، تجلى ولايت در آيه تطهير، ص 91 – 92.
[11]. ر.ك: امينى، ابراهيم، بررسى مسايل كلى امامت، ص 179 – 180.
[12]. همان، ص 171 – 179؛ جوادى آملى، عبدللَّه، تجلى ولايت در آيه تطهير، ص 91؛ شريف مرتضى الموسوى، ابوالقاسم على بن الحسين، الفصول المختارة من العيون و المحاسن، ص 53 – 54 و… .
[13]. ينابيع المودة، ص 125؛ جامع الاصول، ج 10، ص 101؛ ذخائر العقبى، ص 21؛ درالمنثور، ج 5، ص 198؛ شواهد التنزيل، ج 2، ص 65 – 140؛ بحارالانوار، ج 35، ص 222؛ مجمع البيان، ج 8، ص 357؛ مسند احمد، ج 6، ص 292 و 404.
[14]. مفاتيح الجنان، بخش آخر، حديث كساء.
[15] بر گرفته از سایت دانشکده علوم حدیث
[16]. قمی، شیخ عباس، منتهى الآمال، ج 1، ص 527، به نقل از “اهل البيت فى الكتاب و السنة”، ص 39 و 40.
[17]. همان.
[18]. عوالم العلوم، ج 2، ص 930، (نقل از اهل البيت فى الكتاب والسنة، ص 41؛ تجلى ولايت در آيه تطهير، ص 92).
[19]. ر.ك: رى شهرى، محمد، اهل البيت فى الكتاب و السنة، ص 42 – 34.