جود و بخشش و انفاق امام علی (علیه السلام)

در باب صفت جود و بخشش امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و رسیدگی ایشان به فقرا و محرومان، در قرآن کریم و روایات شواهد متعددی وجود دارد. در این گفتار مختصر به بعضی از آنها اشاره می شود:

1. «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ»؛[1] «آنها كه اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق مى‏كنند، مزدشان نزد پروردگارشان است. نه ترسى بر آنها است و نه غمگین مى‏شوند».

به اتفاق بسیاری از مفسّران شیعه و سنی،[2] این آیه شریفه در شأن امام على (علیه السلام) نازل شده است.

شیخ مفید نقل می کند که رسول خدا (صلى الله علیه و آله) فرمود: «یا علی دیشب چه عملی انجام دادی»؟ عرض کرد: «چطور ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)؟». فرمود: درباره تو چهار مطلب با ارزش نازل شده. عرض کرد: پدر و مادرم فدای شما باد، من چهار درهم داشتم که یک درهم را در شب، یک درهم را در روز، یک درهم را در نهان و درهم دیگر را آشکارا صدقه دادم. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند متعال درباره تو این آیه را نازل فرموده است. سپس آیه فوق را تلاوت فرمود.[3]

گرچه این آیه بیانگر خصوصیت امام على (علیه السلام) در زمان رسول اكرم (صلى الله علیه و آله) است، ولى این وضع پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز ادامه داشت و آن حضرت پیوسته از یتیمان و مستمندان دستگیرى مى كرد و روح بزرگ و مهربان او تا پایان عمر از انفاق به فقرا لحظه اى آرام نگرفت.[4]

2. «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»؛[5] «سرپرست و ولىّ شما، تنها خدا و پيامبر او است و آنها كه ايمان آورده‏اند کسانی هستند كه نماز را برپا مى‏دارند، و در حال ركوع، زكات مى‏دهند».

واحدى نیشابورى از كلبى حكایت مى‏كند كه آخر این آیه درباره على بن ابی‌طالب است؛ زیرا او انگشترى خود را در حال ركوع به فقیرى بخشید.[6]

از عمار بن یاسر نقل شده: على (علیه السلام) در نماز مستحبى در حال ركوع بود كه‏ گدایى نزد او ایستاد. آن حضرت انگشتری خود را از دست خارج نموده، به آن گدا بخشید. در این هنگام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شد و سائل، آن جناب را از این قضیه آگاه کرد. در پى آن آیه «إِنَّما وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ …» بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد و ایشان آیه را برای اصحاب خود خواند، سپس فرمود: «من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»؛ «هر که من مولای اویم، پس علی مولای او است. خدایا دوست بدار هر که او را دوست دارد، و دشمن بدار هر که با او دشمنی می کند».[7]

سید محسن امین درباره این آیه می نویسد: اگر چه در این آیه، «الَّذِینَ آمَنُوا» (به صیغه جمع) به كار برده شده و عام بوده، ولى مراد از آن خاص است و اراده واحد به لفظ جمع با وجود قرینه، در كلام عرب و در قرآن كریم بسیار به چشم مى‏خورد. چنان ‏كه در آیه «الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ…»[8] مراد از «الّذین»؛ نعیم بن مسعود است. زكات در این آیه (نیز) به معناى صدقه است؛ زیرا زكات اگر چه در شرع به صدقه واجب مشهور شده، ولى فراوان به هر صدقه مستحبى هم اطلاق مى‏شود. عبارت «هُمْ راكِعُونَ» از نظر نحوى، حالت ضمیر در «یؤْتُونَ الزَّكاةَ» را بیان مى‏دارد؛ یعنى آنان زكات مى‏دهند درحالى ‏كه در ركوع هستند.[9]

وی سپس درباره سخاوت و بخشنگی امام علی (علیه السلام) می گوید: او بخشنده‏تر از ابرهاى پرباران بهارى بود و در اين ميدان نيز هماوردى براى او نمى‏توان سراغ داشت. شعبى در اين‏باره گفته است: على (علیه السلام) بخشنده‏ترين مردمان بود. معاويه سرسخت‏ترين دشمن آن حضرت، نيز گفته بود: اگر على انبارى پر از زر (طلا)، و اتاقى انباشته از كاه مى‏داشت، پيش از آن كه كاه را ببخشد، زر را مى‏بخشيد. او اتاقی را که در آن بيت المال بود تمیز مى‏کرد، در آن نماز مى‏گزارد و مى‏گفت: اى زرد و اى سپيد (طلا و نقره)! غير از مرا بفريبيد. آن حضرت با آن كه بر همه امپراطورى اسلامى، به جز شام، فرمانروايى داشت، از خود ميراثى بر جاى نگذاشت و جز او، كس ديگرى به مضمون آيه نجوا[10] عمل نكرد. از دسترنج خود هزار بنده را آزاد كرد و هرگز به نيازمندى پاسخ رد نگفت.[11]

[1]. بقره، 274.

[2]. به عنوان نمونه: ر.ک: بحرانی، سید هاشم، تفسیر البرهان، ج‏1، ص 551 و 552؛ فرات كوفى، تفسير فرات الكوفى، تحقيق: محمود، محمد كاظم، ص 71؛ عیاشى، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، محقق: رسولى محلاتى، سید هاشم، ج ‏1، ص 151؛ رازى، فخر الدین محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب‏ (التفسیر الكبیر)، ج ‏7، ص 71؛ قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، ج ‏3، ص 347؛ طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 2، ص 405 – 407.

[3]. مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، محقق/ مصحح: غفارى، على اكبر و محرمى زرندى، محمود، ص 150.

[4]. سبحانى‏، جعفر، فروغ ولايت (تاريخ تحليلى زندگانى اميرمؤمنان على عليه‌السلام)، ص 316.

[5]. مائده، 55.

[6]. واحدى، على بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقيق: زغلول، كمال بسيونى، ص 201.

[7]. سيوطى، جلال الدين، الدر المنثور فى تفسير المأثور، ج ‏2، ص 293.

[8]. آل عمران، 173.

[9]. امين عاملى، سيد محسن، اعیان الشیعه، ج ‏1، ص 368.

[10]. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا ناجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَةً ذلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! هنگامى كه مى‏خواهيد با رسول خدا نجوا كنيد (و سخنان درگوشى بگوييد)، قبل از آن، صدقه‏اى (در راه خدا) بدهيد. اين براى شما بهتر و پاكيزه‏تر است و اگر توانايى نداشته باشيد، خداوند غفور و رحيم است!». مجادله، 12.

[11]. اعیان الشیعه، ج 1، ص 331.