جغرافیای مکه

چکیده مقاله جغرافیای مکه

مکه، نام یکی از شهرهای کشور عربستان سعودی است. عرض جغرافیایی مکه، ۲۱ درجه و ۲۵ دقیقه است و طول آن از گرینویج ۳۹ درجه و ۵۰ دقیقه است.

شهر مکه، جزو شهرهایی است که بیشترین تعداد آثار تاریخی – جغرافیایی را در خود جای داده و مورد استقبال و احترام مسلمانان جهان قرار دارد. برخی از آن‌ها عبارتند از: مسجد الحرام، کعبه و شعب ابی‌طالب.

شهر مکه، مرکز استان مکه واقع در ناحیه حجاز است. دیگر شهرهای تابعه استان مکه عبارتند از: 1. جده. 2. طائف. 3. الحویه. 4. بحره.

شهر مکه بیش از دو میلیون نفر جمعیت دارد. این شهر، از نظر اقلیمی دارای اقلیمی گرم و خشک است. موقعیت جفرافیایى مکّه به‌گونه‏اى است که اطراف آن‌را کوه‌ها احاطه کرده و در گذشته هرگاه باران‌هاى تند مى‏بارید، حوادث مصیبت‏بار و خسارت‌هاى فراوانى؛ نظیر سیل را باعث می‌شده است. برخی سیل‌های معروف مکه عبارتند از: سیل امّ نهشل، سیل حجاف، سیل مخبل، و سیل ابی‌شاکر.

مكه در ميان درّه‌ای واقع شده که اطراف آن‌را كوه‌های متعددی در برگرفته؛ یکی از آنها، جبل‌النور، یا جبل‌القرآن و جبل‌الاسلام است که یکی از مکان‌های مقدس مکه و از آثار مذهبی باقی مانده از عصر رسالت به‌نام «غار حِراء» در آن واقع شده است.

بعضی از مشاعر مقدس مکه عبارتند از: صفا و مروه، صحرای عرفات، مشعر الحرام، و مِنا.

 

نام محدوده جغرافیایی مکه

مکه، نام محدوده جغرافیایی یکی از شهرهای کشور عربستان سعودی است. این نام تنها یک‌بار در قرآن کریم آمده است[1] و دارای نام‌های متعدد دیگری نیز در قرآن، روایات و تاریخ هست که برخی از آنها عبارتند از: بکّه، ام القری، البلد الامین، بساسه و ام‌ رحم.[2]

 

موقعیت و مختصات جغرافیایی مکه

مختصات شهر مکه از نظر طول و عرض جغرافیایی، بدین‌صورت است: عرض جغرافیایی آن، ۲۱ درجه و ۲۵ دقیقه، و طول آن از گرینویچ ۳۹ درجه و ۵۰ دقیقه است.[3] این شهر در بستر وادى ابراهیم و در درّه‌اى تنگ و هلالى شکل به‌نام ابطح، میان رشته کوه‌هاى مرتفعى (از طرف مشرق و مغرب) محصور شده‌است. ارتفاع تقریبى مکه از سطح دریا، ۳۳۰ متر ذکر شده‌است. مکه در شرق دریاى سرخ و به‌فاصله ۶۲ کیلومترى بندر جدّه قرار دارد و از شمال به‌مدینه، از غرب به‌جده، از شرق به‌ریاض و نجد و از جنوب به‌یمن و عسیر محدود می‌شود.[4]

 

فاصله مکه با مناطق مشهور

فاصله مکه با برخی مناطق مشهور عبارت است از:

1. مکه تا مدینه (شهر پیامبرگرامی اسلام (صلی الله علیه و آله): 338 کیلومتر.
2. مکه تا ریاض (پایتخت عربستان): 791 کیلومتر.
3. مکه تا جدّه (مهم‌ترین بندر عربستان): 68 کیلومتر.[5]

 

مراکز مهم جغرافیایی داخل شهر مکه

در شهر مکه مراکز متعددی از مکان‌های طبیعی و ساخته بشر وجود دارد که بخشی از جغرافیای این شهر را تشکیل می‌دهد. از جمله آن‌ها می‌توان به مکان‌های ذیل اشاره کرد:

1. مسجد الحرام:

مسجد الحرام، مشهورترین و مقدس‌ترین مسجد در جهان اسلام، و واقع در شهر مکه است که کعبه، قبله مسلمانان، در آن قرار دارد. اشیا، بناها و اماکن مقدسی؛ هم‌چون حجر الاسود، ملتزم، مستجار، حطیم و حجر اسماعیل در این مسجد جای گرفته‌اند. مسجدالحرام در فقه اسلامی، افزون بر احکام عمومی مسجد، احکامی ویژه نیز دارد. در شریعت اسلام بر هر مسلمانی واجب است در صورت استطاعت، یک بار در عمر خود به مکه سفر کند (سفر حج) و مناسکی را که برخی از آنها در این مسجد انجام می‌گیرد، انجام دهد.[6]

2. کعبه:
3. صفا و مروه:

صفا و مروه، دو کوه کم‌ارتفاع در جانب شرقی مسجد الحرام است که فاصله بین این دو کوه، «مَسعیٰ» نام دارد و محل انجام یکی از مناسک حج و عمره به نام «سعی صفا و مروه» است.[10]

4. شعب ابی‌طالب یا شعب بنی‌هاشم:

درّه‌ای میان دو کوه ابوقبیس و خندمه در مکه است. در سال هفتم بعثت، رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، بنی‌هاشم و مسلمانان به سبب آزارهای مشرکان مکه به شعب پناه جستند و سه سال در محاصره اقتصادی و اجتماعی در این مکان به سر بردند. این منطقه ملک عبدالمطلب بوده‌است. خانه متعلق به خدیجه که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با او در آن زندگی می‌کرده و همه فرزندانشان در آن‌جا به دنیا آمدند، در این محله واقع بوده‌است. این شعب که در قسمت شرق کعبه، و پس از مَسعیٰ قرار گرفته، به دلیل نزدیکی به کعبه بهترین نقطه مکه بوده‌است. به علت تولد پیامبر (صلی الله علیه و آله) در این منطقه آن را «شعب مولد» نیز نامیده‌اند. فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نیز در این شعب به‌دنیا آمده‌ است. امروزه تنها بخشی از محلۀ شعب ابی‌طالب به نام «سوق اللیل» باقی مانده و سایر قسمت‌های آن در توسعه‌های مختلف، در داخل مسجد الحرام قرار گرفته است.[11]

5. جبل‌النور (کوه نور):

کوه نور یا جَبَلُ النّور کوهی در مکه، که غار حِراء (محل بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)) در آن واقع است.[12]

6. مشعر الحرام:

مَشْعَر یا مَشْعَرُالحرام که به مُزْدَلِفِه نیز شهرت دارد، سرزمینی بین عرفات و مِنا است که حدود ۴ کیلومتر طول دارد. این زمین در محدوده حرم مکه قرار داشته و توقف (وقوف) حجاج در آن از شب تا صبح عید قربان، از ارکان حج است. بیشتر حجاج برای رمی جمرات از این مکان سنگ‌ریزه جمع می‌کنند.[13]

7. عرفات:

نام منطقه وسیعی است با مساحت حدود 18 کیلومتر مربع، در شرق مکه، اندکی متمایل به جنوب، در میان راه طائف و مکه. این منطقه به وسیله کوه‌هایی که به شکل نیم‌دایره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده‌است. حجّاج بیت الله الحرام در روز عرفه؛ یعنی نهم ذی الحجة، از ظهر تا مغرب شرعی در این منطقه حضور می‌یابند و در اصطلاح فقهی، این حضور «وقوف» نامیده می‌شود. این وقوف یکی از ارکان حج تمتّع است و در صورت عدم تحقق آن، حج محقق نمی‌شود.[14]

8. مِنا (مِنی):

مِنا سرزمینی بین مشعر الحرام و مکه است که حاجیان از صبح عید قربان تا دو روز بعد بخشی از اعمال حج را در آن انجام می‌دهند. این اعمال عبارتند از: رمی جمرات، قربانی، حلق یا تقصیر، بیتوته در منا. این سرزمین جزئی از حرم مکه است.[15]

9. ابراج البیت (Abraj Al-Bait Towers):

ابراج البیت، مجموعه‌ای از آسمان‌خراش‌ها که از سال ۲۰۱۲ میلادی فعالیت خود را آغاز کرد و شامل برج زمزم، برج هاجر، برج مقام، برج قبله، برج مروه، برج صفا و هتل برج ساعت مکه می‌شود. یکی از بلندترین برج‌های دنیا با ۶۰۱ متر ارتفاع، در ابراج البیت جای گرفته است که ساعتی به قطر ۴۳ متر را می‌توان در نمای آن مشاهده کرد. علاوه بر هتل، این مجموعه میزبان مرکز خرید، موزه هنرهای اسلامی و فضاهای عبادت؛ مانند اتاق نماز است. ابراج البیت در مجاورت مسجد الحرام قرار دارد.[16]

 

شهر مکه، مرکز استان مکه

شهر مکه، مرکز استان مکه است. استان مکه (به عربی: مكة المكرمة)، یكی از 13 استان عربستان سعودی است. این استان در غرب عربستان سعودی قرار دارد و دارای ارتباط ساحلی طولانی‌ای با دریای سرخ است. مساحت این استان ۱۵۳٬۱۲۸ کیلومتر مربع است. جدّه بزرگ‌ترین شهر در این استان است که درگاه اصلی ورود و خروج به این منطقه است.[17] شهرهای تابعه این استان عبارتند از:

1. مکه.
2. شهر بندری جدّه که بزرگ‌ترین شهر استان و از مکه هم بزرگ‌تر است.
3. طائف.
4. الحویه.
5. بحره.[18]

 

جمعیت شهر مکه

براساس آخرین سرشماری، شهر مکه بیش از دو میلیون نفر جمعیت دارد.[19] در استان مکه نیز که پرجمعیت‌ترین استان کشور عربستان است، حدود هفت میلیون نفر که قریب به 25 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، زندگی می‌کنند.[20]

 

وضعیت اقلیمی و آب و هوای مکه

شهر مکه، از نظر اقلیم دارای اقلیمی گرم و خشک است. مکه، علی‌رغم این‌که در ارتفاعات غربی منطقه حجاز قرار دارد و شهرى کوهستانى است، از نظر آب و هوایی بسیار خشک و سوزان و در تابستان، هوایش بسیار گرم، ولی شب‌ها، هوایش ملایم‌تر و بهتر است. به‌جهت این‌که مکه زمستانی پرباران دارد، آب آن، از باران است.[21] در این شهر رودخانه یا چشمه جوشانی به‌صورت طبیعی جریان ندارد و لازم است آب را از چاه‌ها و طبقات زیرین زمین استخراج کنند. در این میان «چاه زمزم» که منبع اصلی آن، چشمه فیض ربّانی است، در دل صحرای سوزان جوشیده و تا قیامت نخواهد خشکید، اما هرچه از حرم مکه فاصله بگیریم، چشمه‌سارها و چاه‌هاى آب و مزارع و نخلستان‌ها بسیار بیشتر می‌شوند.

مکه در طول سال، در معرض بادهاى مختلف شمال غربى، شمال شرقى و جنوب غربى است. این بادها معمولا خشک هستند و گاه در فصل زمستان، موجب بارش مى‌شوند.[22]

 

حوادث طبیعی مکه

حوادث طبیعی متعددی در مکه پیش آمده‌است، اما بیشترین آن‌ها مربوط به جاری‌شدن سیل در این شهر است. موقعیت جفرافیایى مکّه به‌گونه‏اى است که اطراف آن‌را کوه‌ها احاطه کرده و در گذشته هرگاه باران‌هاى تند مى‏بارید، آب باران از کوه‌ها به‌سوى مکّه سرازیر شده و در بسیارى از مناطق آن، دریاچه‏ها و گرداب‌هایى را به‌وجود مى‏آورد که خانه‏ها در میان آن‌ها به‌صورت جزیره‏اى جلوه‏گر مى‏شد و مسجدالحرام که چندین متر پایین‏تر از سطح آب قرار گرفته، هنگام طغیان سیل، به‌دریاچه‌ای عمیق مبدّل مى‏شد؛ بدین‌جهت، از قدیم در اطراف آن خانه‏هایى بنا شده تا خانه کعبه را از طغیان سیل، حفظ کند. سیل‏هاى مکّه، حوادث مصیبت‏بار و خسارت‌هاى فراوانى را باعث شده که در ذیل به‌برخی از آن‌ها اشاره مى‏شود:

1. 35 سال پس از تولّد پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) (پنج سال قبل از بعثت)، مکّه را سیل فرا گرفت، به‌گونه‌‌ای که پایه‌های کعبه را ویران ساخت.[23]
2. سیل امّ‌نهشل: در زمان خلافت عمر بن خطاب از قسمت بالای مکّه، سیل داخل مسجدالحرام شد، این سیل، امّ‏نهشل دختر عبید بن سعید بن عاص بن امیّه را با خود برد و در پایین مکّه، جسد او را یافتند؛ به همین جهت این سیل را به‌نام او (امّ‏نهشل) نامیده‏اند.[24]
3. سیل حجاف: این سیل همه چیز را ربود و با خود برد؛ از این‌رو «حجاف» (رباینده و ضرر رساننده) نام گرفت. این سیل، حاجیان بسیار و شتران باربر و مردان و زنان فراوانى را با خود برد و کسى توانایى نجات آنان‌را نداشت. آب، عده زیادى را غرق کرد و آن‌چنان بالا آمد تا آن که نزدیک بود تمام کعبه را فرا گیرد.[25] این واقعه در روز ترویه (هشتم ذى‏الحجه) سال 80 هجرى، در زمان خلافت عبدالملک بن مروان، اتفاق افتاد.[26]
4. سیل مَخبل: در سال 84 قمری، مکّه را سیل عظیمی فرا گرفت که به مسجدالحرام، سرازیر و کعبه را فرا گرفت.[27] در ايامى كه اين سيل رخ داد، مردم به بيماری‌هايى در تن خود و فلجى در زبان‌هایشان دچار شدند؛ از اين رو آن سيل را مخبل ناميدند. خبل؛ به معناى فلج و فساد عضو است.[28]
5. سیل ابی شاکر: در سال 120 قمری در زمان خلافت هشام بن عبدالملک، سیلی در مکّه آمد که مغازه‌ها و خانه‌های بسیاری را ویران و ضررهای فراوانی رساند. علت نام‌گذاری آن به سیل ابی شاکر این بود که در آن سال، ابی شاکر، مسلمة بن هشام بن عبدالملک، برای حجّ، به مکّه آمده ‌بود.[29]

هم‌چنین در سال‌های 208، 253، 297، 528، 569، 593، 620، 651، 738، 750، 802، 825، 971، 983، 1021، 1024، 1033، 1039، 1073، 1091، 1093 و 1325 قمری، سیل، مکه و خانه کعبه را فرا گرفته است که تفاصیل آن در کتاب‌های تاریخ ذکر شده است.[30]

 

آثار جغرافیایی مکه

آثار جغرافیایی زیادی؛ مانند کوه، درّه، دشت و صحرا، در شهر مکه وجود دارد که برخی از آن‌ها؛ مانند کوه ابوقُبیس که امروزه به‌واسطه بنای عظیم «قصر ملک» تقریبا از میان رفته و خبری از آن نیست، مورد احترام مسلمانان جهان قرار دارد. با کمال تأسف رژیم آل سعود به‌بهانه اقدامات مختلف در کنار مسجد الحرام و دیگر مناطق شهر مکه، به تخریب بسیاری از این آثار اقدام نموده است.[31]

 

کوه‌های مکه

مكه در میان درّه‌ای واقع شده که اطراف آن‌را كوه‌های متعددی در برگرفته؛ به‌گونه‌ای كه تنها چند راه خروجى به‌سمت یمن، دریاى سرخ و شام در آن وجود دارد. مهم‌ترین كوه‌هاى مكه عبارتند از:

1. جبل ابوقبیس: این کوه با ارتفاع 420 متر در شرق مسجد الحرام واقع است. در حال حاضر قصر ملک بر بالاى آن بنا شده و بخشى از آن در فضاى باز جلوى مَسعى (محل سعی بین صفا و مروه) افتاده و در واقع، بخشى از كوه از جاى برداشته شده‌است. این كوه را به‌دلیل همسایگى با كعبه، از كوه‌هاى مقدس دانسته‌اند. هم‌چنین گفته‌اند كه در جریان طوفان نوح، امانت‌دار حجرالأسود بوده‌است. كوه صفا كه سرآغاز و مبدأ سعى است، در دامنه این كوه واقع شده‌است.[32]
2. جبل قُعَیقعان یا جبل هندى: این کوه با ارتفاع 430 متر در غرب مكه است. فاصله اين دو كوه، حد قديم مكه است. از دوران‌هاى دور، در اطراف و بر فراز این كوه، بناهاى مسكونى مى‌ساخته‌اند.[33]
3. جبل النور یا حِرا: این کوه با ارتفاع 634 متر در شمال شرق مكه است و اوّلین آیات قرآنى در آن‌جا بر رسول خدا (صلى الله علیه وآله) نازل شد.[34]
4. جبل ثور، با ارتفاع 759 متر در جنوب مکه قرار دارد، جایى كه پیامبر (صلى الله علیه وآله) به هنگام هجرت در آن‌جا مخفى شد.[35]
5. جبل خَنْدمه، در پشت كوه ابوقبیس است.[36]
6. جبل عُمَر، كه در غرب مكه واقع است.[37]
7. جبل ثبیر، در شرق مكه است.[38]

 

غار حراء در مکه

غار حراء در کوه نور واقع است. کوه نور به‌نام جبل حراء، جبل‌القرآن و جبل‌الاسلام نیز شناخته می‌شود. این کوه که یکی از مکان‌های مقدس مکه و از آثار مذهبی باقی‌مانده از عصر رسالت به‌شمار می‌رود، در شمال شرق مکه واقع شده و دویست متر از سطح دریا ارتفاع دارد. بر روی این کوه، گیاه یا آبی دیده نمی‌شود. گفتنی است که در امتداد این کوه، کوه‌های اطراف عرفات قرار داشته و هم‌چنین با کوه‌های طائف نیز پیوند دارد.

حدود پنجاه متر مانده به‌قله کوه، «غار حِراء» قرار دارد که تنها فضایی به گنجایش نشستن پنج نفر داشته و در جایی از آن، تنها یک نفر می‌تواند بایستد. غار حِراء محل عبادت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بوده و آن‌حضرت چندی از ایام سال، به‌ویژه ماه مبارک رمضان را در آن به‌سر می‌برده‌است. در همین غار بود که نخستین بار بر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) وحی الهی که شامل پنج آیه آغازین سوره علق بود بر آن حضرت نازل شد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ اْلإِنْسانَ مِنْ عَلَق * اقْرَأْ وَ رَبُّکَ اْلأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ».[39]

بنابراین، این غار از بهترین و متبرّک‌ترین نقاط مکه محسوب می‌شود؛ جایی که مسلمانان آگاه و توانمند برای زیارت بدان‌جا می‌روند و در آن‌جا نماز می‌گزارند.[40]

 

مَشاعر مقدس مکه

مراد از مَشاعر مکه، مواضع و جایگاه‌های مناسک حج در مکه معظمه است که مشعر الحرام یکی از آنها است؛[41] به همين مناسبت به صفا و مروه، مِنا، و عرفات نیز مشاعر گفته مى‌شود. مَشاعر جمع مَشْعَر، به این معانی آمده است: 1. مواضع و محل‌های عبادت خدا؛[42]

2. معالم و نشانه‌هایی که خدای متعال بندگان را به سوی آن فرا خوانده و به قیام به آن‌ها امر فرموده است؛[43]
3. نشانه‏هاى آشكار حجّ كه شناختن آن‌ها براى حواس، آشكار و روشن است.[44]
4. جایگاه شعور، شناخت و آگاهی.[45]

 

صفا و مروه

صَفا و مَروَه، نام دو کوه کوچک در کنار مسجدالحرام است. سَعی میان این دو کوه، از اعمال حج تمتع و عمره مفرده است؛[46] به این معنا که حاجی پس از انجام طواف و خواندن نماز آن، لازم است هفت مرتبه، فاصله ميان صفا و مروه را بپيماید و این پیمودن بايد از کوه صفا آغاز و به کوه مروه ختم شود.[47] به فاصله میان دو کوه صفا و مروه، «مَسعَی» گفته می‌شود.

صفا در پایین کوه ابوقبیس است. این کوه در سمت جنوب‌شرقی کعبه و به فاصله ١٣٠متری آن بوده و سعی نیز از همین نقطه شروع می‌شود. مروه نیز با سنگ‌های سفید در سمت شمال‌شرقی کعبه و به فاصله 300 متری آن قرار دارد. این کوه، هم‌جوار کوه «قعیقعان» است و نقطه پایان سعی به‌شمار می‌آید. فاصله صفا تا مروه، هفتصد و شصت و شش و نیم (5/ 766) ذراع است که مساحت هفت بار آمد و شد میان آن دو، پنج هزار و سیصد و شصت و پنج و نیم (5/5365) ذراع است.

درباره اندازه‌هاى موجود در مسعى، تا پيش از تغييرات جديد بايد گفت: طول مسعی 5/394 متر و عرض آن 20 متر بوده، ارتفاع طبقه اول نیز 12 متر و ارتفاع طبقه فوقانی آن 9 متر بوده است. در تغییرات جدید، مسعی در سه طبقه و یک زیرزمین بنا شده است (زیرزمین، همکف، طبقه اول و طبقه دوم) که مجموع ارتفاع این طبقات 95 متر است. به علاوه عرض آن دو برابر شده و بخش بیشتری از میدان بیرونی مسعی، داخل محدوده مسعی قرار گرفته است. در حال حاضر، عرض مسعی چهل متر و متشکل از دو مسیر رفت و برگشت است. مسیر رفت به عرض بیست متر است و کسانی از آن استفاده می‌کنند که از صفا به سمت مروه می‌روند. مسیر برگشت نیز به عرض بیست متر و مربوط به کسانی است که از مروه به سمت صفا برمی گردند.[48]

 

صحرای عرفات

از دیگر مشاعر مکه، عَرَفات است. عرفات یا صحرای عرفه، دشتی هموار به‌مساحت حدود هشت کیلومتر مربع است که در فاصله ۲۲ کیلومتری جنوب شرق مکه مکرمه قرار دارد و از جایگاه‌های مقدّس این شهر و بخشی از جغرافیای مناسک حج به‌شمار می‌رود. وقوف در آن، در روز نهم ذی‌حجه از ارکان حج تمتع به‌شمار می‌آید. عرفه دورترین موقف از مواقف و مشاعر حج و در عین حال وسیع‌ترین آنها به شمار می‌آید و تنها موقفی است که خارج از محدوده حرم قرار دارد.

این دشت، در میان راه طائف و مکه قرار گرفته، و به‌وسیله کوه‌هایی که به‌شکل نیم‌دایره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده است.[49]

 

مشعرالحرام

مَشْعَر یا مَشْعَرُالحرام که به مُزْدَلِفه نیز شهرت دارد، صحرا و سرزمینی در حدود 12 کیلومتری عرفات است که در مسیر عرفات به‌سوی مکه قرار دارد. این سرزمین بین تنگه دو کوه (مَأْزِمَین)[50] و وادی مُحَسِّر[51] واقع شده و حدود 4 کیلومتر طول دارد. توقف در آن‌، از ارکان حج است و حاجیان شب دهم ذی‌الحجه بعد از غروب آفتاب، از عرفات حرکت می‌کنند و به مشعر می‌آیند و در آن‌جا با قصد قربت، شب را به صبح می‌رسانند. مشعر را به‌نام‌های «جمع» و «قُزَح» نیز می‌خوانند.[52]

 

مِنا (مِنی)

یکی دیگر از مشاعر مکه، مِنا (مِنی) است. مِنا به سرزمینی گفته می‌شود که ميان مكه و مزدلفه و در ۷ كيلومترى شمال شرق مسجدالحرام قرار گرفته است.[53] سرزمين منا، پس از گذشتن از وادى محسِّر آغاز مى‌‏شود و فاصله‌‌اى به‌طول حدود ۵/۳ كيلومتر و عرض تقريبى پانصد متر، ميان دو كوه ممتد قرار دارد و انتهاى آن به مكه ختم مى‌‌شود. حدود منا نيز با تابلوهايى مشخص شده و در مسير مكه، جمره عقبه، حد منا به‌حساب مى‏‌آيد.

منا جايى است كه حجّاج از روز دهم تا دوازدهم- و برخى تا روز سيزدهم- در آن مى‏مانند. كار اصلى حُجّاج در منا، چنان است كه در روز دهم، ابتدا جمره عقبه را «رمى»‏ مى‏كنند. پس از رمى، «قربانى» و سپس «حَلْق» يا «تقصير» انجام مى‏شود و بدين ترتيب از حالت احرام بيرون مى‏آيند. آنان موظفند در روز يازدهم و دوازدهم، هر سه جمره اولى، وسطی و عقبه را رمى كنند و به علاوه شب‌ها را -به تفصيلى كه در مناسک آمده است- در منا بيتوته كنند. قسمت پايانى منا؛ يعنى عَقَبه، جايى است كه نخستين بار مسلمانان يثرب، آن‌جا با رسول خدا (صلى الله عليه و آله) بيعت كردند و بيعت آنها با نام «بيعة العقبه» شهرت يافت.[54]

 

کتاب‌نامه مقاله جغرافیای مکه

1. قرآن کریم.
2. ابن سیده، على بن اسماعیل؛ المخصص‏؛ دار الكتب العلمیة، چاپ اول، بیروت‏، بی‌تا.
3. ابن كثير، اسماعيل بن عمر؛ البداية و النهاية؛ دار الفكر، بيروت، 1407ق/ 1986م.
4. ابو الحسين، احمد بن فارس؛ معجم مقائيس اللغة‌؛ محقق و مصحح: هارون‌، عبد السلام محمد؛ انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم‌، چاپ اول‌، قم، 1404ق‌.
5. آخوندی، محسن و امینی، هادی؛ «حوادث تاریخی مکه»‌؛ فصلنامه میقات حج، دوره 1، شماره 1، شماره پیاپی 1، پاییز 1371ش.
6. ازرقی، ابوالولید محمد بن ‌عبدالله؛ اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار؛ دارالاندلس، بیروت، 1416ق.
7. بلاذرى، أحمد بن یحیى؛ فتوح البلدان؛ ترجمه: توكل، محمد؛ نشر نقره، چاپ اول، تهران، 1337ش.
8. بلاذرى، أحمد بن يحيى؛ فتوح البلدان؛ دار و مكتبة الهلال، بيروت، 1988م.
9. جعفریان، رسول؛ آثار اسلامی مکه و مدینه؛ نشر مشعر، تهران، ۱۳۷۹ش.
10. جوهرى، اسماعیل بن حماد‌؛ الصحاح – تاج اللغة و صحاح العربیة؛ محقق: عطار، احمد عبدالغفور؛ دار العلم للملایین‌، ‌چاپ اول،‌ بیروت‌، 1410ق.
11. حريرى، محمديوسف؛ فرهنگ اصطلاحات حج؛ هجرت، چاپ اول، قم، 1382ش.
12. حسن زاده آملی، حسن؛ تعیین سمت قبله و تشخیص ظهر حقیقى مدینه منوره به اعجاز رسول الله (صلی الله علیه و آله)؛ نشر قیام، چاپ دوم، قم، ۱۳۷۹ش.
13. خمینى، سید روح اللّٰه؛ تحریر الوسیلة؛ مترجم: اسلامى، على‌؛ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ 21‌، قم، 1425ق‌.
14. راغب اصفهانى، حسين بن محمد؛ مفردات ألفاظ القرآن، دار القلم‏، چاپ اول‏، بيروت‏، 1412ق‏.
15. سایت توپوناوی.
16. سایت حوزه نت.
17. سایت ساعد نیوز.
18. سایت شیعه نیوز.
19. سایت لحظه آخر.
20. سایت ویکی پدیا.
21. سایت ویکی حج و زیارت.
22. سایت ویکی شیعه.
23. عسقلانى، احمد بن على؛ الإصابة فى تمييز الصحابة؛ تحقيق: عبدالموجود، عادل احمد و معوض، على محمد؛ دارالكتب العلمية، چاپ اول، بيروت، 1415ق/ 1995م.
24. فقیهی، محمد مهدی؛ «نام‌های مکه»؛ فصلنامه میقات حج؛ دوره 1، شماره 4، شماره پیاپی 4، تابستان 1372ش.
25. قائدان، اصغر؛ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه؛ نشر مشعر، چاپ چهارم، قم، ۱۳۸۱ش.
26. کردی، عبیدالله محمدامین؛ مکه و مدینه: تصویری از توسعه و نوسازی؛ ترجمه: صابری، حسین؛ مشعر، چاپ اول، 1380ش.
27. کلینى، محمد بن یعقوب؛ کافی؛ محقق و مصحح: غفارى، على‌اكبر و آخوندى، محمد؛ دارالكتب الإسلامیة، چاپ چهارم، تهران‏، 1407ق.
28. مدنى، على خان بن احمد؛ الطراز الأول والكناز لما عليه من لغة العرب المعول‏؛ مؤسسة آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، مشهد مقدس‏، چاپ اول، 1384ش‏.‏
29. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ دار الكتب الإسلامیة، چاپ اول، تهران، 1374ش.

 

 

[1]. «وَ هُوَ الَّذی کفَّ أَیدِیهُمْ عَنْکمْ وَ أَیدِیکمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکمْ عَلَیهِمْ وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرا؛ او كسى است كه دست آنها را از شما، و دست شما را از آنان در درون مكّه كوتاه كرد، بعد از آن‌كه شما را بر آنها پيروز ساخت و خداوند به آن‌چه انجام مى‏دهيد بيناست!»، فتح، ۲۴.

[2]. فقیهی، محمد مهدی، «نام‌های مکه»، فصلنامه میقات حج، دوره 1، شماره 4، شماره پیاپی 4، ص 132 و 133.

[3]. حسن زاده آملی، حسن، تعیین سمت قبله و تشخیص ظهر حقیقى مدینه منوره به اعجاز رسول الله (صلی الله علیه و آله)، ص 7.

[4]. حريرى، محمديوسف، فرهنگ اصطلاحات حج، ص 188.

[5]. سایت توپوناوی (تعیین کننده فاصله بین شهرهای دنیا).

[6]. سایت ویکی شیعه، «مسجد الحرام».

[7].«وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ؛ و (نيز به ياد آوريد) هنگامى را كه ابراهيم و اسماعيل، پايه‏هاى خانه (كعبه) را بالا مى‏بردند، (و مى‏گفتند:) «پروردگارا! از ما بپذير، كه تو شنوا و دانايى!»، بقره، 127.

[8][8]. ازرقی، ابوالولید محمد بن ‌عبدالله، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ص 34، 36 و 37.

[9]. سایت ویکی شیعه، «کعبه».

[10]. همان، «صفا و مروه».

[11]. همان، «شعب ابی طالب».

[12]. همان، «کوه نور».

[13]. همان، «مشعر».

[14]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ج ۱، ص 129.

[15]. سایت ویکی شیعه، «سرزمین منا».

[16]. سایت ساعد نیوز، «معرفی شهر مکه».

[17]. سایت ویکی پدیا، «استان مکه».

[18]. سایت ویکی پدیا، «فهرست شهرهای عربستان سعودی».

[19]. سایت لحظه آخر. «معرفی مکه مکرمه».

[20]. سایت شیعه نیوز، «شهر مکه چند هزار شیعه دارد+ تصویر و نقشه».

[21]. قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 44.

[22]. کردی، عبیدالله محمدامین، مکه و مدینه: تصویری از توسعه و نوسازی، ترجمه: صابری، حسین، ص 148 و 149.

[23]. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی‏، محقق و مصحح: غفارى، على‌اكبر و آخوندى، محمد، ج 4، ص 217، ح 4.

[24]. عسقلانى، احمد بن على، الإصابة فى تمييز الصحابة، تحقيق: عبد الموجود، عادل احمد و معوض، على محمد، ج 8، ص 484.

[25]. ابن كثير، اسماعيل بن عمر، البداية و النهاية، ج 9، ص 31.

[26]. ازرقی، ابوالولید محمد بن ‌عبدالله، اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار، ج ‏2، ص 168.

[27]. همان، ص 170.

[28]. بلاذرى، أحمد بن يحيى، فتوح البلدان، ص 62؛ بلاذرى، أحمد بن یحیى، فتوح البلدان، ترجمه: توكل، محمد، ص 81.

[29]. همان.

[30]. برگرفته از: آخوندی، محسن و امینی، هادی، «حوادث تاریخی مکه»‌، فصلنامه میقات حج، دوره 1، شماره 1، شماره پیاپی 1، ص 55 – 60.

[31]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 37.

[32]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 37.

[33]. همان.

[34]. همان.

[35]. همان.

[36]. همان.

[37]. همان، ص 38.

[38]. همان.

[39]. علق، 1 – 5؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، ج ‏27، ص 153.

[40]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 158 و 159.

[41]. جوهرى، اسماعیل بن حماد‌، الصحاح – تاج اللغة و صحاح العربیة، محقق: عطار، احمد عبدالغفور، ج ‏2، ص 698؛ ابو الحسين، احمد بن فارس، معجم مقائيس اللغة‌، محقق و مصحح: هارون‌، عبد السلام محمد، ج ‏3، ص 194.

[42]. مدنى، على خان بن احمد، الطراز الأول والكناز لما عليه من لغة العرب المعول، ج ‏8، ص 176.

[43]. همان.

[44]. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، ص 456.

[45]. ابن سیده، على بن اسماعیل، المخصص، ج ‏13، ص 93؛ سایت ویکی شیعه. «مشعر».

[46]. ویکی حج و زیارت.

[47]. خمینى، سید روح اللّٰه، تحریر الوسیلة، مترجم: اسلامى، على‌، ج 2، ص 239.

[48]. سایت حوزه نت، «حکم سعی از طبقات فوقانی».

[49]. ویکی حج و زیارت، «عرفات».

[50]. حُجاج در راه بازگشت از عرفات به سوی مکه، از وادی مَأْزِمَین می‌گذرند که میان دو کوه است. «مأزم» به معنای هر راه تنگی است که بین دو کوه باشد و به عبارت ساده‌تر، به معنای تنگه است. این کلمه اشاره به دو راه رفت و برگشتِ تنگِ این ناحیه دارد و حجاج با عبور از این وادی به مزدلفه یا سرزمینِ مشعرالحرام می‌رسند. جوهرى، اسماعیل بن حماد‌، الصحاح – تاج اللغة و صحاح العربیة، محقق: عطار، احمد عبدالغفور، ج ‏5، ص 1861؛ ویکی شیعه، «مشعر».

[51]. دورترين قسمت مِنا به مكه، وادى محسِّر است كه ميان مزدلفه و منا قرار دارد و در برخى نقل‌ها محل انهدام سپاه ابرهه، همين مكانى است كه امروزه «وادى محسّر» «جاى حسرت اصحاب فيل»، ناميده شده‌است. وادی محسر، وادى كم‌عرضى است كه ميان سرزمين مشعر و منا قرار دارد؛ همان جايى كه حجاج بايد صبح‌گاه روز دهم ذى حجه؛ يعنى روز عيد قربان، پس از طلوع آفتاب، به سرعت آن وادى را طى كنند و وارد منا شوند؛ چرا كه توصيه شده‌است كه بايد از سرزمين‏هاى عذاب ديده، به سرعت گذشت. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 45 و 135.

[52]. ویکی حج و زیارت، «مشعر».

[53]. قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 154.

[54]. همان، ص 134 – 136.