جغرافیای قم

چکیده مقاله جغرافیای قم

استان قم، در مجاورت کوير مرکزى ايران و در جهت غرب آن واقع شده است. وسعت این استان 11316 کيلومتر مربع که تقريبا 6 دهم درصد از مساحت کل کشور را در بر می ‏گيرد، می باشد. استان قم از شمال به استان تهران، از غرب به استان مرکزى، از شرق به استان سمنان و از جنوب به استان اصفهان محدود است.

فاصله قم با مراکز استان‌های هم‌جوار بدین ترتیب است: تهران، 135؛ سمنان، 309؛ اصفهان، 290 و اراک، 130 کیلو متر.

آب و هوای قم در طبقه بندی اقلیمی کشور به دلیل نزدیک بودن به منطقه بیابانی مرکز ایران، در زمره آب و هوای نیمه بیابانی (جزو اقلیم کویری و خشک) محسوب می‌شود. قم دارای تابستان‌های گرم و خشک، و زمستان‌های کم و بیش سرد است. اختلاف دمای سالانه نسبتاً زیاد و در اغلب اوقات، خشکی هوا غلبه دارد.

قم از لحاظ فرهنگی، اجتماعی در تاريخ و تمدن ملت ايران و توسعه فرهنگ دينی از سهم به سزايی برخوردار است. در حال حاضر به لحاظ مذهبی و هويت دينی، يکی از کانون‏ های اصلی تربيت و پرورش شخصيت ‏های بزرگ شيعه محسوب می ‏شود. قم پیوسته مهد دانش و فضیلت و سرچشمه فیاض حکمت و معرفت بوده و از همان ابتدا تربتش به شرافت، و مردمش نیز به فضیلت ستوده شده ‌اند.

از لحاظ جمعیتی استان قم بر اساس سرشماری سال 1390 شمسی، دارای یک میلیون و 142 هزار و 125 نفر جمعیت بوده است و این میزان جمعیت در مقایسه با سرشماری صورت گرفته در سال 1385 شمسی با افزایش 95 هزار و 388 نفری روبه رو بوده است.

از نظر اقتصادی نیز قم به دلیل برخورداری از وضعیت جغرافیایی ویژه و استقرار در مسیر چهارراه مُواصلا‌تی کشور، هم‌جواری با قطب‌‌های صنعتی، نزدیکی به بازارهای بزرگ مصرف (تهران، اصفهان و اراک)، نزدیکی به فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، وجود منطقه ویژه اقتصادی سلفچگان و …، فرصت‌های مناسبی را برای توسعه صنعتی داشته و دارد.

شهرستان قم تنها شهرستان استان قم است. شهرستان قم دارای ۵ بخش و ۱۰ دهستان، شامل ۵ شهر و ۳۶۳ روستای دارای سکنه‌ است. شهرهای آن؛ قم، جعفریه، دستجرد، قنوات و کهک می باشند.

بارگاه ملکوتی کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در این شهر قرار دارد.

موقعیت و مختصات فعلی قم

بنا بر اعلام استانداری استان قم، استان قم، در مجاورت کوير مرکزى ايران و در جهت غرب آن واقع شده است. وسعت این استان 11316 کيلومتر مربع که تقريبا 6 دهم درصد از مساحت کل کشور را در بر می ‏گيرد، می باشد. استان قم از شمال به استان تهران، از غرب به استان مرکزى، از شرق به استان سمنان و از جنوب به استان اصفهان محدود است.

مختصات جغرافيايى اين استان 50،8،52 تا 8،25 و 52 طول جغرافيايى نسبت به نصف النهار گرينويچ و به عرض جغرافيايى 34،8،10 تا 9،10 و 35 نسبت به خط استوا قرار گرفته است.

حدود 25 درصد از وسعت استان را مناطق کوهستانى و کوهپايه اى تشکيل داده و مابقى به صورت دشت می‏باشد. با توجه به اختلاف زياد ارتفاع (از 800 تا 3330 متر)، استان قم داراى آب و هواى متفاوت و اقليم هاى مختلف (از اقليم خشک کويرى گرفته تا معتدل و کوهستانى) می‏باشد.[1]

وضعیت اقلیمی قم

اقلیم به بخشی از زمین گفته می شود.[2] البته در لغت نامه دهخدا به طور مفصل در مورد معنای اقلیم بحث شده است. اما در این جا منظور از وضعیت اقلیمی قم؛ ‏بیان ويژگی های آب و هوایی آن و همچنین مشخص نمودن موقعیت این مکان نسبت به مکان های همجوار است.

قم از نظر آب و هوایی

آب و هوای قم در طبقه بندی اقلیمی کشور به دلیل نزدیک بودن به منطقه بیابانی مرکز ایران، در زمره آب و هوای نیمه بیابانی (جزو اقلیم کویری و خشک) محسوب می‌شود. قم دارای تابستان های گرم و خشک و زمستان های کم و بیش سرد است. اختلاف دمای سالانه نسبتاً زیاد و در اغلب اوقات خشکی هوا غلبه دارد. علی رغم آب و هوای خشک و نیمه بیابانی این استان، مناطق خوش آب و هوایی در اطراف شهر قم وجود دارد که برخوردار از آب و هوای سرد کوهستانی بوده و محل مناسبی برای گذران تعطیلات و ایام گرم سال می باشد.

جریانات جوی حاكم بر استان در فصل سرد سال، امواج غربی بوده كه عمدتاً امواج كم فشار مدیترانه ای و گاهی سودانی را وارد منطقه می كند. به علاوه در این فصل امواج پرفشاری كه دارای منشأ سیبری، شمال اروپا و مناطق قطبی هستند، از شمال شرق و شمال غرب، این منطقه را تحت تأثیر قرار می دهند. در فصل گرم سال جریانات غربی به سوی عرض های بالاتر تمایل پیدا كرده و امواج پر ارتفاع جنب حاره ای بر منطقه حاكم می شود كه پیامد آن ایجاد توده هوای گرم و خشک در اكثر مناطق كشور و از جمله استان قم می باشد. همچنین به علت استیلای بادهای خشک شرقی در بیشتر ایام گرم سال، مقدار رطوبت كاهش می یابد، لذا طبیعی است كه اقلیم اكثر مناطق این استان نیمه بیابانی با تابستانی گرم و خشک و زمستانی كم و بیش سرد باشد.

میانگین بارش وزنی استان قم طی دوره آماری (سال های 1365 تا 1390 ش) 0/161 میلیمتر بوده که بیشترین میزان بارش در مناطق کوهستانی کهک و دستجرد و کمترین بارش مربوط به مناطق شرقی استان (حاشیه دشت کویر) می باشد. میانگین دمای ایستگاه قم طی دوره آماری (سال های 1365 تا 1390 ش) 1/18 درجه سانتیگراد و میانگین دمای ایستگاه های سلفچگان و دستجرد طی دوره آماری (سال های 1382 تا 1390 ش) به ترتیب 8/16 و  6/16 درجه سانتیگراد بوده است.

با در نظر گرفتن سه شاخص عمده آب و هوایی؛ یعنی رطوبت، گرما و سرما می ‌توان گستره استان را از نظر تقسیمات اقلیمی به 3 پهنه اقلیمی؛ کوهستانی نیمه مرطوب، کوهپایه ای نیمه خشک و بیابانی خشک تقسیم كرد:

1. پهنه کوهستانی نیمه مرطوب، با تابستان معتدل و زمستان بسیار سرد در غرب و جنوب استان (بخش خلجستان  و کهک).

2. پهنه کوهپایه ای نیمه خشک، با تابستان گرم و زمستان سرد در مناطق مرکزی استان (قسمت مرکزی و غربی بخش مرکزی و بخش جعفر آباد).

3. پهنه بیابانی خشک، با تابستان گرم و زمستان سرد در قسمت های شرقی و شمالی استان، حاشیه دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان).[3]

فاصله قم با مراکز استان‌های همجوار ‏

با توجه به این که استان قم در مرکز کشور قرار گرفته و از نظر همجواری با چهار استان؛ تهران، سمنان، اصفهان و مرکزی همسایه است، فاصله شهر قم با مراکز این استان ها بدین ترتیب است:

1. فاصله با شهر تهران؛ 135 کیلومتر.

2. فاصله با شهر سمنان (البته از مسیر تهران)؛ 309 کیلومتر.

3. فاصله با شهر اصفهان؛ 290 کیلومتر.

4. فاصله با شهر اراک؛ 130 کیلومتر.

وضعیت فعلی قم از دیدگاه‌های گوناگون

‏استان قم یکی از استان هایی است که حدود 75 درصد آن از نظر آب و هوا و مناظر زیبای طبیعی در سطح پایینی قرار دارد و از آب و هوای خشک و گرم کویری برخوردار و از رونق اقتصادی و زیست شهری ناچیزی برخوردار بوده است، اما با وجود مشکلات طبیعی و بی توجهی ها از طرف مسئولان ذیربط، به برکت وجود مرقد و حرم مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) به شهری فرهنگی، علمی، سیاسی و اقتصادی تبدیل شده است. امروزه قم از نظر علمی حرف اوّل را در جهان اسلام می‌ زند و از نظر اجتماعی و زیست شهری، به یکی از کلان شهرهای ایران تبدیل شده است.[4]

وضعیت فعلی قم از نظر فرهنگی

قم با جمعيتی بیش از  يک ميليون نفر و صدها سال سابقه تاريخی يکی از مراکزی است که از لحاظ فرهنگی، اجتماعی در تاريخ و تمدن ملت ايران و توسعه فرهنگ دينی از سهم به سزايی برخوردار است. در حال حاضر به لحاظ مذهبی و هويت دينی، يکی از کانون‏ های اصلی تربيت و پرورش شخصيت ‏های بزرگ شيعه محسوب می ‏شود. حضور مراجع بزرگ تقلید، مجتهدان، فضلاء و هزاران طلبه فاضل و صاحب نظر در حوزه دين، مؤيد اين مطلب است.

قم دومين استان در حوزه نشر و چاپ در کشور شناخته شده است. انتشار قريب به 80 نشريه دينی، فرهنگی، پژوهشی و هنری در قم نشانه توان‏مندی علمی و رشد فرهنگی آن محسوب می‏ شود. قم از نظر کتابخانه ‏های عمومی و تخصصّی، يکی از مراکز غنی کشور است که نقش بسيار ارزنده و مهمی در فرهنگ کتابخوانی در جامعه ايفا می ‏کند.

مراسم مذهبی در قم از جایگاه ویژه ای برخوردار است، به عنوان مثال در ایام البیض (سیزدهم تا پانزدهم ماه رجب)، هزاران نفر از طلاب و مردم متدین قم در مساجد این شهر به ویژه مسجد جامع، امام حسن عسکری (علیه السلام) و مسجد اعظم، معتکف می شوند و عمل مستحبی «ام داوود» را بجا می آورند.

از جمله اموری که به فرهنگ قم پیوند خورده است، مراسم یادمان ورود حضرت معصومه (سلام الله علیها) به قم است. روز بیست و سوم ربیع الاول سال 201 هـجری قمری روز ورود حضرت معصومه (سلام الله علیها) از مسیر ساوه به قم است. در این روز مردم قم به اتفاق موسی بن خزرج، که از بزرگان قم و از ارادتمندان به اهل بیت (علیهم السلام) بود، تا بیرون شهر به استقبال آن حضرت می روند و موسی بن خزرج، که افسار شتر حضرت را به دست داشته، آن بانوی بزرگوار را به منزل شخصی خود هدایت می کند. همه ساله، خادمان حرم آن حضرت در این روز طی یک حرکت نمادین، به استقبال آن حضرت می روند و این روز را گرامی می دارند.

یکی از آداب و رسوم شایسته مردم قم بر پایی نماز باران و دعا و نیایش به درگاه خدا و درخواست رحمت الهی و باریدن باران به هنگام خشکسالی است. این مراسم در برخی از مکان های مذهبی به ویژه امامزاده ها با شیوه های خاصی انجام می شود. همزمان با شروع جنگ جهانی دوم خشکسالی بر مردم قم حادث شد که با خواندن نماز باران به امامت آیت الله خوانساری، باران رحمت بر این شهر باریدن گرفت.

در وادی هنرهای تجسمی، خوشنويسی، نمايش، شعر و قصه و …، دارای صدها شخصيت برجسته می‏ باشد که هر کدام بخشی از سرمايه ‏های بزرگ فرهنگ و هنر اين کشور را تشکيل می ‏دهند. اما در بررسی قابليت‏ ها، امکانات و سرمايه ‏های فرهنگی، اين منطقه خيلی بيشتر از آن چه تاکنون معرفی و شناخته شده، شايسته شناسايی و معرفی است.

از دیرباز هنرهای سنتی، با توجه به شرایط خاص جغرافیایی، در میان مردم قم رایج بوده است که مهمترین این هنرها عبارتند از :

قالیبافی، سفالگری، منبت کاری، کاشی سازی و کاشی تراشی، آجر تراشی و حجاری که در نیم قرن اخیر تا حدی همگی رو به افول نهاده اند.

صنایع دستی قم همچون قالی، سرامیک به همراه سجاده، مهر و تسبیح مهم ترین سوغات قم محسوب می شوند. یگانه سوغات ویژه شهر مذهبی قم که به نوعی نماد خوراکی این شهر محسوب می شود سوهان آن است.

مردم قم در عیدهای مختلف؛ مانند نیمه شعبان، تولد پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله)، تولد حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، تولد امام رضا (علیه السلام)، تولد حضرت معصومه (سلام الله علیها)، عید غدیر، عید نوروز و سایر جشن های ملی و مذهبی، مراسم جشن و شادی بر پا می سازند.[5]

‏وضعیت فعلی قم از نظر علمی ‏

شهر قم از زمانی که به عنوان مرکزی شیعی در نزد پیروان اهل بیت (علیهم السّلام) شهرت یافت، پیوسته مهد دانش و فضیلت و سرچشمه فیاض حکمت و معرفت بوده و از همان روزها تربتش به شرافت و مردمش نیز به فضیلت ستوده شده ‌اند. خدمات برجسته و مساعی ارزنده دانشمندان قم در راه احیای آیین تشیع و نشر معالم دین و فرهنگ اسلام به حدی بود که تاج کرامت ابدی بر تارک شریف آنان نهاده شده، تا آنجا که از امامان معصوم (علیهم السّلام) نقل شده است: «اگر اهل قم نبودند دین ضایع می‌شد».[6]

از مناطق مهمی که به عنوان اصلی‌ترین مراکز علوم اسلامی، بلکه بزرگ ترین مرکز شیعی یاد می‌شود باید قم را نام برد. شهری که از زمان اهل بیت (علیهم السّلام) خصوصاً در زمان امام حسن عسکری (علیه السّلام) و نیز در طول عصر غیبت جایگاهی مطئمن برای نشر فقه و احادیث پاک و مطهر بوده است.

قم در زمان امام حسن عسکری و پدر بزرگوارش امام هادی (علیهما السلام) پایتخت علمی شیعه بوده و در آن راویان فراوانی می ‌زیستند و همچنین در آن از مؤلفان و صاحبان قلم در حدیث و دیگر شاخه‎ های علم گروه های فراوانی سکونت داشتند.[7] قم از این رهگذر خدمات بزرگی به مراکز علمی شیعه نموده است.

رسالت سنگین نشر علوم اهل‌ بیت (علیهم السلام)، احادیث و فضایل ایشان از قم و توسط ساکنین این شهر انجام گرفته است؛ رسالتی که تمام جوامع علمی شیعه حامل آن می‎ باشند. در بیانات نورانی اهل بیت (علیهم السّلام) نیز تأییدات بلندی که برای افتخار همیشگی این سرزمین کافی است صادر شده است. تأملی هر چند گذرا به عصرهای گذشته خصوصاً بنی‌العباس و جور و وحشتی که بر امامان شیعه (علیهم السلام) و پیروان آنان در عهد امام عسکری (علیه السّلام) حاکم بوده است، اهمیت رسالت این دیار را به وضوح نشان می دهد. در اثر این عنایت و اهتمام، در زمان غیبت صغری، قم به عنوان یکی از بزرگ ترین مرکز علمی در جهان اسلام نام برده می‌ شد.

در کتاب «الغیبه» آمده است: «سومین نایب خاص امام زمان (علیه السلام) توجه و عنایت خاصی به قم داشته و کتاب «تأدیب» را جهت بررسی و اظهار نظر به قم ارسال نموده است».[8]

امام صادق (علیه السّلام) به عیسی بن عبدالله فرمود: «سلام خدای متعال بر اهل قم باد. خداوند سرزمین‌ شان را از باران سیراب گرداند و برکات و رحمت خود را بر آنها نازل فرماید و زشتی ها را به نیکوئی مبدل سازد. آنان که اهل رکوع، سجود، قیام و قعود هستند. آنان که فقیه و اهل ذکر و درک‌ هستند».[9]

حوزه علمیه قم توسط مرحوم شيخ عبدالكريم حائرى پرچمدار علم و فضيلت، پر رونق تر گردید و بعد از ایشان اقبال آيت الله العظمى بروجردى به قم، فعاليت ‏هاى فرهنگى واجتماعى را در اين شهر تسريع نمود. همچنين ورود مراجع و دانشمندان بزرگ شيعى و همراهى آنان با حركت‏ حوزه علميه در شكوفائى آن نقش به سزايى داشت. امروزه به بركت معنوى حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، مجمع بزرگى از مراجع، آيات عظام و فقيهان و مجتهدان در اين شهر نورانى ايجاد شده است كه شهر قم را از نظر علمی، اعتبار ویژه ای بخشیده است. هم اكنون خيل عظيمى از طلاب و دانش پژوهان علوم اسلامى در اين حوزه مقدس به تحصيل و تدريس اشتغال دارند كه با زعامت مراجع تقليد و مديريت حوزه علميه قم، برنامه ريزى ‏هاى خاصى براى توسعه و بارور نمودن هرچه بيشتر علوم اسلامى در حال انجام است.[10]

همچنین از نظر دانشگاهی قم از جمله مراکزی است که دارای تعداد قابل توجهی دانشگاه و مراکز علمی دیگر می باشد. امروزه در قم بیش از 16 دانشگاه و تعداد زیادی مرکز علمی کاربردی وجود دارد.

وضعیت فعلی قم از نظر اجتماعی

استان قم بر اساس سرشماری سال 1390 شمسی دارای یک میلیون و 142 هزار و 125 نفر جمعیت بوده است که این میزان جمعیت در مقایسه با سرشماری صورت گرفته در سال 1385 شمسی با افزایش 95 هزار و 388 نفری روبه رو بوده است. بر اساس نتایج سرشماری؛ 559 هزار و 544 نفر از جمعیت قم را زنان و 582 هزار و 581 نفر را مردان تشکیل می‌ دهند. طبق این آمار جمعیت مردان قم 23 هزا رو 36 نفر از زنان بیشتر است.

بر اساس همین سرشماری تعداد خانوارهای ساکن در قم؛ به 319 هزار و 653 خانوار رسیده است که بنابر آمار سرشماری دوره قبل، 292 هزار و 477 خانوار در این استان سکونت داشتند.

نسبت جمعیت شهرنشین استان قم طی پنج سال گذشته با افزایش حدود 2 درصدی روبه ‌رو بوده است و از 9/93 درصد در سال 85 به 5/95 درصد افزایش یافته و بر این اساس  یک میلیون و 90 هزار و 719 نفر از جمعیت استان قم در شهرها و مابقی در روستاها زندگی می‌ کنند.

بر اساس نتایج به دست آمده از این سرشماری جمعیت شهر قم نیز با افزایش حدود 100 هزار نفری نسبت به پنج سال قبل از این سرشماری، از 964 هزار و 706 نفر به یک میلیون و 67 هزار و 652  نفر رسیده است.

در شهر قم نیز بیشترین جمعیت، ساکن در منطقه یک با 214 هزار و 257  نفر و کمترین جمعیت ساکن نیز در منطقه پردیسان با 44 هزار و 78 نفر به ثبت رسیده است.

همچنین بنابر نتایج این سرشماری جمعیت منطقه دو 183 هزار و 309 نفر، جمعیت منطقه سه 192 هزار و 898 نفر، جمعیت منطقه چهار 159 هزار و 353 نفر، جمعیت منطقه پنج 73 هزار و 172 نفر و جمعیت منطقه شش 200 هزار و 585 نفر به ثبت رسیده است.[11]

استان قم به دلیل وجود حرم مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) و وجود مرکز روحانیت و پایگاه انقلا‌ب اسلا‌می ‌و قرار گرفتن در  یک منطقه حساس مذهبی، تجاری و ارتباطی از موقعیت ویژه و حساسی برخوردار است.

در حال حاضر مراکز و نهادهای متعدد سیاسی، علمی و فرهنگی با کارکرد ملی و فراملی در استان به فعالیت اشتغال دارند. مراکزی مانند:

دبیرخانه مجلس خبرگان، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه کشور (برادران و خواهران)، صدها مدرسه و حوزه کوچک و بزرگ تدریس و تتبع علوم اسلا‌می ‌در رشته‌ها و سطوح گوناگون برای طلا‌ب ایرانی و خارجی؛ (حضور بیش از پنجاه هزار طلبه ایرانی و بیش از 16 هزار طلبه خارجی از 80 کشور جهان)، دفتر تبلیغات اسلا‌می، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مرکز جهانی علوم اسلا‌می، مرکز مدیریت مدارس خارج از کشور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلا‌می، کتابخانه بزرگ آیت ‌الله مرعشی نجفی، دارالحدیث، دانشکده علوم قرآنی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مرکز مطالعات اسلا‌می ‌و مرکز صدای معارف صدا و سیمای جمهوری اسلا‌می، دانشگاه باقرالعلوم، مؤسسه دایرة ‌المعارف فقه شیعه، دانشگاه تهران (پردیس قم)، دانشگاه قم و ده‌ها مؤسسه علمی، آموزشی، پژوهشی و انتشاراتی دیگر.[12]

‏وضعیت فعلی قم از نظر اقتصادی

قم به دلیل برخورداری از وضعیت جغرافیایی ویژه و استقرار در مسیر چهارراه مُواصلا‌تی کشور، هم‌جواری با قطب‌ های صنعتی، نزدیکی به بازارهای بزرگ مصرف (تهران، اصفهان و اراک)، نزدیکی به فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، وجود منطقه ویژه اقتصادی سلفچگان با تأسیسات بازرگانی، صنعتی و موقعیت جغرافیایی مناسب برای بارانداز تجاری و نگهداری و صادرات کالا‌، بهره ‌مندی از صنعت بافت فرش به ویژه فرش ابریشم و سایر صنایع دستی، وجود منابع کانی فلزی (منگنز، باریت و …) و غیرفلزی (نمک، آهک و گچ)، وجود دریاچه نمک و حوض سلطان و امکان استحصال فرآورده ‌های معدنی و قرار گرفتن در مسیر عبور شبکه‌ های اصلی انرژی و ارتباطات؛ فرصت ‌های مناسبی را برای توسعه صنعتی در اختیار استان قرار داده است. توسعه شهرک‌ های صنعتی در سال‌ های اخیر نشان ‌دهنده استقبال سرمایه‌ گذاران از سرمایه ‌گذاری در محدوده این استان است.

شهر صنعتی اول قم (سلفچگان) به استناد تصویبنامه شماره (44538™ ت 344 هـ) هیأت وزیران مورخ 22/7/1370 ش، واقع در کیلومتر 2 جاده سلفچگان – ساوه – تهران با مساحت کل 295 هکتار و مساحت صنعتی 170 هکتار احداث شده که 116 واحد واگذار شده و 54 واحد باقی است.

شهرک صنعتی دوم قم (شکوهیه) به استناد تصویبنامه شماره (8220™ ت 15193 هـ) هیأت وزیران مورخ 4/7/1374‌، واقع در کیلومتر 12 جاده قدیم قم – تهران با مساحت کل 735 هکتار و مساحت صنعتی 490 هکتار احداث شده که 270 واحد واگذار شده و 220 واحد باقی است.

شهرک صنعتی سوم قم (محمودآباد) به استناد تصویبنامه شماره (8220™ ت 15193 هـ) هیأت وزیران مورخ 4/7/1374، واقع در کیلومتر 18 اتوبان قم – تهران با مساحت کل 189 هکتار و مساحت صنعتی 135 هکتار احداث شده که 125واحد واگذار شده و 10 واحد باقی است.

تاکنون در این سه شهرک در مجموع 512 واحد با سرمایه‌گذاری معادل 2387222 میلیون ریال به تفکیک در زمینه رشته‌ های شیمیایی (44 درصد)، فلزی (18 درصد)، کانی غیرفلزی (11 درصد)، نساجی (8 درصد)، سلولزی (6 درصد)، غذایی (7/6 درصد) و برق و الکترونیک (3/6 درصد) فعال شده ‌اند.

علا‌وه بر این سه شهرک، مجوزهای لا‌زم برای احداث دو شهرک صنعتی دیگر تحت عنوان قنوات به استناد تصویبنامه شماره (16477™ ت 29920 هـ) هیأت وزیران مورخ 13/4/1383 و مجتمع ‌IT به استناد تصویبنامه شماره (80752™ ت 36026 هـ) هیأت وزیران مورخ 23/7/1385، صادر شده است.

از دیگر طرح ‌ها و اهداف توسعه ‌ای در سال‌ های آینده سازمان شهرک‌ های صنعتی، مطالعه و امکان ‌سنجی ایجاد شهرک صنعتی فناوری اطلا‌عات و ارتباطات (ICT) و نیز توسعه شهرک‌ های صنعتی شکوهیه، محمودآباد و سلفچگان به ترتیب تا 1000، 450 و 495 هکتار است.

با بررسی به عمل آمده در صنایع استان قم و نوع تشکیلا‌ت و روابط موجود بین صنایع پایین ‌دستی و بالا‌دستی، چهار خوشه صنعتی را می ‌توان به عنوان خوشه ‌های صنعتی که تا حدودی شکل یافته ‌اند نام برد که عبارت‌اند از: خوشه صنایع کفش ماشینی و دمپایی پلا‌ستیکی (شکل یافته ‌تر از بقیه)، خوشه صنایع پلا‌ستیک، خوشه صنایع چوب و درودگری، خوشه صنایع سنگ و خوشه صنایع قطعه‌ سازی، ماشین‌ کاری و تراشکاری.

در زمینه صنعت فرش گفتنی است که براساس برآوردهای انجام شده تعداد افراد شاغل در این صنعت در سطح استان قم در حال حاضر بالغ بر 70 هزار نفر است. علا‌وه بر شاغلا‌ن یادشده در سطح استان، تولیدکنندگان، تعداد زیادی از بافندگان در استان‌ های تهران، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، اردبیل و… را تحت پوشش خود دارند.

میزان متراژ بافت فرش، سالا‌نه حدود 60 هزار مترمربع فرش ابریشم و 30 هزار مترمربع فرش پشم و کرک به ارزش صادراتی 70 میلیون دلا‌ر برآورد می‌شود. همچنین تا سال 1381 بیش از 70 درصد صادرات قم را فرش دستباف تشکیل می‌ داده است.

در زمینه تولیدات کشاورزی استان قم باید گفت: نزدیکی به مراکز عمده تولید نهاده ‌های دامی‌ و علوفه و استعداد مناسب نژادهای بومی‌ موجود استان، برخورداری از دو شهرک بزرگ دام و لبنی، شرایط مناسب جغرافیایی و نزدیک بودن به بازارهای مصرف عمده کشور، زمینه ‌ساز ایجاد بازار گسترده خرید و فروش دام و نیز تولید دام و طیور و فرآورده ‌های آن در استان شده است.

در سال 1385، حدود 8/3 درصد گوشت قرمز، 4/3 درصد گوشت مرغ، 4/7 درصد تخم‌مرغ و 7/2 درصد شیرخام کشور در استان قم تولید شده و این در حالی است که 60 درصد از تولیدات گوشت قرمز، 70 درصد گوشت سفید، 82 درصد تخم ‌مرغ تولیدی و 47 درصد شیر تولیدی، مازاد بر نیاز استان بوده است.

با توجه به سازگاری زیتون با شرایط اقلیمی استان در سال ‌های اخیر تعدادی از سرمایه‌ گذاران بخش خصوصی یکی از بزرگ ‌ترین مراکز و پایگاه ‌های تحقیق، تکثیر، رشد و توزیع گونه ‌های مختلف زیتون در کشور را ایجاد کرده اند.

همچنین با توجه به زمینه مناسب برای توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، یک مجتمع بزرگ گلخانه‌ ای در نزدیکی شهر دستجرد تأسیس شده و مورد بهره ‌برداری قرار گرفته که عمده محصولا‌ت آن خیار، گوجه ‌فرنگی و فلفل است.

در سال ‌های اخیر پسته نیز سهم قابل توجهی در توسعه باغ ‌های استان قم داشته است.

اما در باب تجارت و بازرگانی استان قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر زمینی 17 استان کشور و دسترسی استان به راه ‌‌‌‌‌آهن و امکان تبدیل شدن قم به محل دپوی کالا‌های مورد نیاز سایر استان ‌ها، نزدیکی به بازارهای عمده مصرف، وجود منطقه ویژه اقتصادی سلفچگان و ظرفیت جذب سرمایه ‌های داخلی و خارجی، برخورداری از صنعت فرش و سایر صنایع دستی، توانایی بالا‌ی تولید محصولا‌ت دام و طیور، محصولا‌ت گلخانه ‌ای، دانه‌ های روغنی و انار، توان بالا‌ی تولید و صدور نرم ‌افزارهای علوم اسلا‌می‌ و فرهنگی، شرایط بسیار مناسبی را برای رشد فعالیت ‌های بازرگانی، فراهم آورده است که در صورت تکمیل زیربناهای بازرگانی نوین، می ‌تواند آن را به یک قطب بزرگ بازرگانی در قلب کشور تبدیل کند.

عمده خریداران کالا‌های صادراتی استان قم عبارت‌اند از: عراق، افغانستان، امارات، ارمنستان، استرالیا، آذربایجان، بلژیک، بلغارستان، آلمان، کامرون، الجزایر، گرجستان، غنا، بوتان، هند، عربستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، سودان و ترکیه.[13]

‏حوادث و وقایع برجستۀ قم

در سال ۲۳ یا ۲۴ هجرى، ابوموسى اشعرى بخشى از سپاه تحت فرماندهى خود را به سرکردگى «احنف بن قیس» روانهٔ فتح منطقهٔ قم نمود. بدین ترتیب، قم در زمان عمر (خلیفه دوم) به دست مسلمانان افتاد و همزمان با اصفهان فتح شد.

ورود اعراب اشعرى به قم، مورد استقبال اهالى بومى زرتشتى آن واقع شد. یکى از علل این استقبال را، هجوم پى در پى جنگل ‌نشینان دیلمى به این نواحى ذکر مى ‌کنند. با آمدن افراد قبیلهٔ اشعرى از کوفه به قم و اسکان آن‌ها در این منطقه، قم به تدریج، به شهر تبدیل شد. عرب‌ هاى اشعرى و ساکنان زرتشتى قم نتوانستند تا مدت زیادى با یکدیگر سازش کنند و دوستى‌ هاى اولیه دوامى پیدا نکرد. عاقبت این ناسازگارى، به شکست قطعى زرتشتیان و تسلط اشعریان مسلمان بر قم منجر شد.

پس از تسلط اشعرى‌‌ ها، عرب ‌هاى بیشترى به قم آمدند و به تدریج روستاها و مزارع بیشترى را بدست آوردند و بالاخره بر سرزمین قم مسلط شدند. در این دوره، قم پناهگاه نسبتاً امنى براى طالبیان و علویان گردید؛ زیرا اشعرى ‌ها با توجه به گرایشاتى که داشتند، از ورود علویان حمایت و استقبال مى ‌کردند و لذا استقرار اشعرى‌ ها در قم از عوامل توجه و هجرت علویان به این شهر گردید.

عرب ‌هاى اشعرى تا زمانى که متحد بودند، قدرت مطلقه ‌اى داشتند و حتى در برابر خلفا نیز سر تسلیم فرود نمى ‌آوردند، خراج نمى‌ پرداختند، ‌ فرستادگان خلفا را به شهر راه نمى ‌دادند و به طور آشکار به نشر گرایشات علوى مى ‌پرداختند، اما به تدریج میان آن‌ها اختلاف افتاد و دیگران بر ایشان غلبه یافتند.

در قرون اولیهٔ اسلام، علویان و شیعیان با بی رحمانه ‌ترین وضع، تحت تعقیب و آزار حکام اموى و عباسى بودند. تعقیب و آزار خلفا از یک سو و انگیزهٔ تبلیغ گرایشات علوى از سوى دیگر، سبب گردید که آنان به مناطق دوردست سرزمین ‌هاى اسلامى آن روزگار هجرت کنند. ایران و شهرهاى آن از جمله قم از مناطق مهمى بود که علویان پیوسته به سوى آن هجرت کردند.

با حضور علویان در قم، این شهر به یک کانون مخالف بغداد تبدیل شد. قیام علیه عامل هارون، یکى از شورش‌ هاى معروف در قم بود. در طى این قیام، مردم به دارالحکومه حمله ‌ور شده و «عاصم بن کوشید» را به ضرب تیغ و خنجر از پاى درآوردند. این قیام منجر به «جدا شدن قم از اصفهان» شد.

مردم قم بر ضد مأمون نیز دست به شورش زدند. این شورش زمانى روى داد که امام رضا (علیه السلام) به شهادت رسید و مأمون از مرو به بغداد بازگشت. مردم قم او را قاتل امام خویش مى‌ دانستند؛ لذا سر به شورش برداشته و حدود هفت سال از پرداخت خراج خوددارى کردند.

مأمون براى سرکوبى شورش قم، «على بن هشام» را با لشکر نیرومندى به جانب قم فرستاد تا شورشیان را سرکوب و خراجى را که از سال ۲۰۴ – ۲۱۱ نپرداخته بودند، بستاند. به دستور «على بن هشام» تعدادى از سران اشعرى و بزرگان شهر اعدام شدند. دیوارى را که بر گرداگرد شهر بود (باروى شهر)، با خاک یکسان کرده خراج هفت ساله را هم با ستم و زور از مردم گرفتند. على بن هشام بعد از سرکوب شورش، فردى به نام «على بن عیسى طلحی» را به حکومت قم گماشت و خود به بغداد بازگشت. اما چند سالى نگذشت که مردم بار دیگر شورش کرده عامل خلیفه را از قم بیرون نمودند. مأمون دوباره فردى را مأمور سرکوبى این شورش و اخذ مالیات وصول نشده کرد. این بار فردى که مأمور سرکوبى شد، با برخى از بزرگان شهر آشنایى داشت؛ لذا مسئله را با مسالمت‌ حل کرد.

مردم قم پس از چندى با شنیدن خبر فوت مأمون، دوباره دست به شورش زدند. در طى این شورش که در سال ۲۱۶ روى داد، اهل قم به دارالحکومه حمله ‌ور شده عامل خلیفه را از قم بیرون کردند.

بعد از فوت مأمون، معتصم به خلافت رسید. معتصم که در بدو شروع خلافتش با شورش مردم قم مواجه شده بود، فرماندهٔ کل سپاه خود را که «وصیف ترک» نام داشت، ‌ به سرکوبى شورش قم فرستاد. معتصم به امیرالامراى خود دستور مؤکد داد که شورشیان را تنبیه کند. در جریان حمله سپاه وصیف ترک، حصار شهر دوباره منهدم گردید و اماکن زیادى از بین رفت. مهم‌تر آن که در این حمله، مهاجمان، بسیارى از باغ‌ ها، خانه ‌ها و مزارع را آتش زدند؛ شهر به تلى از خاکستر تبدیل شد و آثار ویرانى و آتش‌ سوزى در همه جاى آن پدیدار شد.

بعد از این سرکوبى وحشتناک؛ «محمد بن عیسى بادغیسی» از سوى وصیف ترک به حکومت قم گماشته شد و وصیف به بغداد بازگشت. «محمد بن عیسی» سیاست نرمش و مدارا با مردم را در پیش گرفت؛ بدین ترتیب تا سال ۲۵۴ هجرى قمرى در قم آرامش نسبى برقرار بود، اما با فوت محمد بن عیسى و روى کار آمدن متوکل عباسى، اوضاع دوباره دگرگون شد. متوکل خلیفه ‌اى بود که شدیداً موضع ضد علوى داشت. سیاست بدگویى به حضرت فاطمه و امام على (علیهما السلام) را در پیش گرفت. همچنین با تخریب بقاع متبرک در کربلا و آب بستن بر تربت امام حسن (علیه السلام) و سایر شهداى کربلا، به مقدسات شیعیان اهانت کرد. این امر عکس‌‌ العمل شدیدى در میان شیعیان از جمله مردم قم ایجاد کرد.

بالاخره قمى‌ ها خشم و بغض خود را نسبت به خلفا در حمایت از «حسین کوکبی» نشان دادند و او را یارى کردند تا دولت علوى را در محدودهٔ طالقان، قزوین، زنجان و ابهر تشکیل دهد. بدین ترتیب هم قم و هم مناطق مذکور از پرداخت مالیات سرباز زدند. لازم به ذکر است که حسین کوکبى از ساداتى بود که به هدایت برادرش حمزه کوکبى در عراق علیه خلافت قیام کرد، اما این قیام درهم کوبیده شد. بعد از مدتى، بار دیگر حسین کوکبى در منطقهٔ طالقان دست به قیام زد و با تصرف قزوین و زنجان، دولت علوى مستقل و کوچکى را به مدت کوتاهى برقرار کرد. حسین کوکبى سرانجام از سپاه خلیفه شکست خورد و به داعى کبیر (علوى دیگرى که در منطقه طبرستان حکومتى داشت)‌ پناه برد.

در این زمان معتمد؛ خلیفه عباسى، «موسى بن بغا» (بوغاء) را مأمور کرد تا هم حسین کوکبى را سرکوب کند و هم طغیان قم را فرو نشاند. «موسى بن بغا» نیز «عبدالرحمن بن مفلح» را پیشاپیش سپاه خویش، روانه فرو نشاندن طغیان قم کرد. «عبدالرحمن بن مفلح» در قم به قتل و کشتار مردم پرداخت. بیشتر مردم شهر نیز از ترس و وحشت مفلح، ترک دیار کردند. عبدالرحمن بعد از کشتار و اخذ خراج چهار ساله، از قم خارج شد و در رى به «موسى بن بغا» پیوست تا به قصد سرکوبى «حسین کوکبی» عزیمت کنند.

هنگامى که معتمد، خلیفه عباسى مشغول جنگ با «یعقوب لیث صفاری» بود، مردم قم دوباره طغیان کردند، ولى این بار نیز قیام قم سرکوب شد. همچنین در زمان معتضد عباسى نیز، اهل قم مجدداً شورش کردند و از پرداخت خراج خوددارى نمودند، ولى باز هم سرکوب شدند و عامل خلیفه به قتل و غارت مردم شهر پرداخت.

شورش و سرکوب مردم قم به طور مستمر تا زمان به قدرت رسیدن آل‌‌ بویه که به نوعى علیه خلفا بپا خاسته بودند، ادامه یافت. قم در این دوره در ابعاد مختلف رشد و توسعه یافت. آل‌ بویه توجه خاصى به قم داشتند و در توسعهٔ آن مى‌ کوشیدند؛ مخصوصاً از توجه «رکن‌الدین دیلمی» و «صاحب بن عباد» (وزیر آل بویه) سخن گفته ‌اند. «صاحب بن عباد» کسى بود که از «حسن بن محمد قمی» خواست تاریخ قم را به رشتهٔ تحریر در آورد و بدین ترتیب اولین کتاب مستقل در تاریخ قم نوشته شد.

در زمان سلجوقیان، قمى‌ ها در صحنهٔ سیاسى بسیار فعال شدند و تصدى امور مهم دولت سلجوقى از سوى قمى ‌ها، در عمران و ترقى قم نیز مؤثر واقع شد.

با حملهٔ سپاه مغول، قم به کلى منهدم شد، ‌با این حال، برخى از حکام مغول که مسلمان شده بودند، توجهاتى به قم کردند. از جملهٔ این حکام، «سلطان محمد اولجایتو» بود. اولجایتو که به «سلطان محمد خدابنده» نیز شهرت دارد، تحت تأثیر «سید تاج‌الدین آوه ‌اى قمی» قم را مورد توجه قرار داد، اما هنوز حدود یک قرن و نیم از حملهٔ سپاه مغول نگذشته بود که این شهر بار دیگر در دهه ‌هاى پایانى قرن هشتم مورد تهاجم «تیمور گورکانی» قرار گرفت. با نفوذ سپاه تیمور به داخل شهر، قم بار دیگر ویران، و مردم آن قتل ‌عام شدند. در این حمله، دیوار شهر آن چنان تخریب شد که تا زمان حکومت صفویه، مردم قم نتوانستند آن را بازسازى کنند.

با اضمحلال قدرت جانشینان تیمور و ظهور خاندان‌ هاى «قراقویونلو» و «آق‌ قویونلو» در صحنهٔ سیاسى و در نهایت با تسلط صفویان شیعه بر ایران، قم نیز به تدریج قدم در مسیر شکوفایى نهاد.

در سال ۹۰۹ هجرى قمرى، لشکر شاه اسماعیل قم را به تصرف در آورد. صفویان، قم را مورد توجه خاص قرار دادند، طورى که این شهر در جهات مختلف توسعه و پیشرفت کرد. شهر قم در دورهٔ صفویه از مراکز مهم فرهنگى و فقهى شیعه گردید و علماى بزرگى در این شهر کرسى تدریس و تحقیق بنا نهادند. همچنین در توسعه نقش زیارتى و مذهبى این شهر، تلاش بیشترى شد؛ طورى که شاه ‌عباس اول، به علت دشمنى دیرینهٔ صفویه با دولت عثمانى، براى این که از زوار عتبات عالیات در نجف،  کربلا و کاظمین (که در قلمروى دولت عثمانى واقع بود) بکاهد، مردم را به زیارت حضرت امام رضا (علیه السلام) در مشهد و حضرت معصومه (سلام الله علیها)‌ در قم تشویق مى‌ نمود. این کار، در حقیقت یک مبارزهٔ فرهنگى و اقتصادى علیه دولت عثمانى بود و شاه‌ عباس درصدد بود که از این طریق، ‌ توان اقتصادى دشمن را محدود کند. البته در این دوره، از نظر اقتصادى و صنعتى نیز،  قم مورد توجه بود و براى رشد صنعتى و اقتصادى آن تلاش‌هایى صورت گرفت. از جمله در زیباسازى و تزئین بناهاى حرم کوشیدند و اموالى را وقف این بارگاه نمودند.

هنگامى که افغان‌ ها به ایران حمله کردند و با تصرف اصفهان سلسله صفویه را ساقط نمودند، قم نیز دچار خسارات سنگینى شد؛ زیرا قم خط مقدم دفاع از اصفهان بود. این امر سبب شده بود که همواره تعداد زیادى از سربازان افغانى در قم مستقر باشند و به آزار و اذیت مردم بپردازند. افغان ‌ها تمام مدارس قم را به انبار غله و علوفه براى سربازان سواره نظام تبدیل کرده بودند و به طور مستمر، منشاء مزاحمت و اذیت محسوب مى‌ شدند؛ حتى از نظر اقتصادى نیز مردم را تحت فشار قرار مى ‌دادند. نوشته ‌اند زمانى که اشرف افغان از نادرشاه در مهماندوست دامغان شکست خورد و به سوى اصفهان گریخت، ‌ هنگام عبور از قم، تمام اشیاى گرانبهاى آستانهٔ حضرت معصومه (سلام الله علیها) را به غارت برد. به هر حال در دورهٔ حضور افغان‌ ها در قم، این شهر به صورت پادگان لشگریان افغان درآمده بود.

نادرشاه افشار نیز، به آزار و اذیت مردم شهر پرداخت. او گروهى از مردم را کشت و گروهى را نیز زندانى نمود. بسیارى هم در پى این حوادث، شهر قم را ترک کردند.

هنگامى که خاندان زند و قاجار براى تسلط بر ایران با یکدیگر ستیز مى ‌کردند، مردم قم آسیب فراوان دیدند. در جریان یکى از این درگیرى ‌ها که در سال ۱۲۰۸ هجرى قمرى روى داد، قم تحت تسلط آغامحمدخان قاجار (اولین شاه سلسله قاجارى)، درآمد. خان قاجار در این زمان فجایع زیادى مرتکب شد و با آتش زدن خانه‌ ها و کشتن مردم، شهر مذهبى قم را بار دیگر دچار ویرانى و مصیبت کرد.

با کشته شدن آغامحمدخان قاجار، فتحعلى خان برادرزادهٔ آغامحمدخان که بنا بر وصیت آغامحمدخان مى ‌بایست جانشین او بشود، با مخالفان زیادى مواجه شد.

در این زمان از هر گوشهٔ ایران یک مدعى سلطنت سربلند کرد. فتحعلى‌خان که با این وضع خطرناک مواجه گردید، نذر کرد که اگر بتواند بر مخالفان خویش فائق آید و با سرکوب آن‌ها پایه ‌هاى سلطنت را استحکام بخشد، به عمران و آبادانى بارگاه و حرم حضرت معصومه (سلام الله علیها)‌ بپردازد؛ لذا فتحعلى شاه بعد از سرکوبى مخالفان، در زمینهٔ عمران این شهر، اقداماتى انجام داد.

در جنگ جهانى اول، ایران نیز صحنه درگیرى بین دول متخاصم شد. به ویژه غرب و جنوب ایران بیش از هر جاى دیگر به میدان رزم تبدیل گردید. دامنهٔ جنگ به قدرى گسترش یافت که حتى نواحى مرکزى ایران را نیز در بر گرفت و قشون روس و انگلیس به بهانه ‌هاى مختلف ایران را اشغال کردند. در پاییز سال ۱۲۹۴ شمسی، قشون روس به منظور تصرف تهران وارد کرج شدند. بدین ترتیب پایتخت به طور جدى در معرض خطر قرار گرفت. نزدیک شدن قشون روس به تهران، سبب مهاجرت بسیارى از طبقات مختلف مردم به قم گردید و هراس شدیدى بر پایتخت حاکم شد.

به دنبال این امر، بسیارى از رجال سیاسى، روحانیون و سران احزاب و حتى احمدشاه و اعضاى دربار او به طور محرمانه تصمیم گرفتند که از تهران خارج و به قم عزیمت کنند. با تمام تلاشى که در مخفى نگهداشتن انتقال پایتخت و مهاجرت بزرگان و درباریان اعمال شد، سفارت روس و انگلیس از ماجرا خبردار شدند و با تحت فشار قرار دادن شاه و دربار، طرح انتقال پایتخت را خنثى کردند. با این وجود، سران برخى از احزاب، تعداد زیادى از نمایندگان مجلس، از رجال سیاسى و مذهبى و به طور کلى جمع بسیارى از طبقات مردم به قم مهاجرت کردند. در این مهاجرت، برخى از نمایندگان سیاسى دولت ‌هایى که با متفقین مى ‌جنگیدند نیز حضور داشتند.

در همین زمان، توسط مهاجرین قم «کمیته دفاع ملی» جهت دفاع از میهن و نبرد با متفقین تشکیل شد. بدین ترتیب این شهر به یک مرکز سیاسى و نظامى علیه روس و انگلیس تبدیل شد. این کمیته، نخستین گام عملى براى تشکیل «دولت ملی» را فراهم کرد. این دولت پس از آن که قم با خطر هجوم قشون روس روبه رو شد، به کاشان و سپس به اصفهان و سرانجام به کرمانشاه انتقال یافت. این دولت در کرمانشاه مورد هجوم قواى روس قرار گرفت و از هم پاشید. هنگامى که کمیتهٔ دفاع ملى در قم تشکیل شد، ژنرال باراتوف فرمانده کل قشون روس، تصمیم گرفت این شهر را به اشغال خود درآورد. بنابراین نیروهاى روسى به سوى قم حرکت کردند. در حوالى قم درگیرى ‌هاى متعددى بین نیروهاى کمیتهٔ دفاع ملى و روس ‌ها به وقوع پیوست و در نتیجه، قواى ملى از رباط کریم، ساوه و قم عقب‌نشینى کردند. قواى روس به نزدیک شهر قم رسید و کمیتهٔ دفاع ملى به ناچار قم را ترک کرد و به سوى کاشان رفت.

نزدیک شدن قواى روس و انتقال کمیتهٔ دفاع ملى به کاشان، باعث هراس زیادى در بین مردم گردید؛ زیرا آن‌ها سرکوب مردم تبریز توسط قواى روس را هنوز از یاد نبرده بودند. به هر حال در ۱۴ دى ۱۲۹۴ شمسى، قم به اشغال نیروهاى روسى درآمد.

در دهه‌ هاى بعدى نیز قم از جمله مناطقى بود که مورد توجه ویژه مردم از یک طرف و درباریان از طرف دیگر قرار داشت. حکومت و درباریان به لحاظ سیاسى همیشه قم را مورد توجه قرار مى‌ دادند و مردم نیز به لحاظ اعتقادات مذهبى این شهر مقدس را گرامى مى ‌داشتند.

در حال حاضر، قم یکى از مراکز مهم تشیع در ایران و جهان است و علما و محدثین نامى از آنجا برخاسته‌اند. وجود حوزه علمیه قم اهمیت مذهبى این شهر را بیش از پیش فزونى بخشیده است. حوزه علمیه قم در سال ۱۳۴۰ قمرى / 1301 شمسی با آمدن حاج شیخ عبدالکریم حائرى به این شهر بنیان گذاشته شد. در سال‌هاى بعد با ورود علماى دیگر، حوزه ‌هاى علمى و روحانى کنونى قم تأسیس و توسعه یافتند.[14]

مراکز مهم محدودۀ جغرافیایی قم

شهرستان قم تنها شهرستان استان قم است. شهرستان قم دارای ۵ بخش و ۱۰ دهستان، شامل ۵ شهر و ۳۶۳ آبادی دارای سکنه‌ است. شهرهای آن؛ قم، جعفریه، دستجرد، قنوات و کهک می باشد.

بخش های آن شامل:

1. بخش مرکزی، دهستان قمرود و دهستان قنوات که زیر مجموعه شهرهای قم و قنوات هستند.

قنوات: یکی از دو شهر بخش مرکزی است که در 8 کیلومتری شمال غربی شهر قم واقع شده است. یکی از مهم ترین جاذبه های طبیعی قنوات را می توان کویر عنوان کرد که علاقه مندان فراوانی را به سوی خود جلب می کند.‏

2. بخش جعفرآباد و دهستان جعفرآباد که زیر مجموعه شهر جعفریه هستند.

جعفرآباد: یکی از بخش های استان قم می باشد و مرکز آن شهر جعفریه در 35 کیلومتری شمال غربی قم است. این بخش در مسیر راه ارتباطی استان های غربی و مرکزی کشور قرار دارد. از جاذبه های طبیعی این بخش، روستاهای خوش آب و هوای طَغَرود، دولت آباد و گلستان را می توان نام برد.

3. بخش خلجستان، دهستان دستجرد و دهستان قاهان که زیر مجموعه شهر دستجرد هستند.

خلجستان: با مرکزیت دستجرد، یکی دیگر از بخش های استان قم است که در جنوب غربی این استان قرار دارد و فاصله مرکز آن تا شهرستان قم 55 کیلومتر است. این بخش دارای دو دهستان (دستجرد و قاهان) و 64 آبادی است. محور فعالیت های اقتصادی مردم منطقه کشاورزی و بیشتر به صورت کاشت درختان سردسیری و انواع صیفیجات است. به غیر از کشاورزی مراکز اقتصادی دیگری نظیر ناحیه صنعتی خلجستان، دامداری صنعتی و سنتی، وجود بیش از 100 واحد مرغداری و گلخانه کوثر با 27 واحد فعال در زمینی به وسعت 220 هکتار از دیگر منابع اقتصادی منطقه است.

4. بخش کهک، دهستان کهک و دهستان فردو که زیر مجموعه شهر کهک هستند.

کهک: یکی از بخش های استان قم است که در جنوب این استان قرار دارد و فاصله مرکز بخش (کهک) تا قم 30 کیلومتر است. سابقه بخشداری کهک به بیش از 70 سال می رسد و از نظر جمعیت بعد از بخش مرکزی در مکان دوم قرار دارد. این بخش دارای دو دهستان کهک و فردو و 18 روستا است. به غیر از مناطق ییلاقی، وجود آثار متنوع در منطقه نشان از قدمت و پیشینه  تاریخی و فرهنگی شهر کهک دارد و هر یک عامل مهمی برای جذب گردشگران و زائران است.

5. بخش سلفچگان، دهستان راهجرد شرقی و دهستان نیزار که زیر مجموعه شهر سلفچگان هستند.

سلفچگان: بخش سلفچگان یکی از بخش های قم می باشد که حدود 10 هزار نفر جمعیت و تا مرکز شهرستان 40 کیلومتر فاصله دارد. این بخش دارای دو دهستان راهجرد و نیزار می باشد. بخش سلفچگان با داشتن منطقه ویژه اقتصادی و شهرک صنعتی از اهمیت خاصی برخوردار است.[15]

 

‏قم مدفن حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها‏)

شهرستان قم یکی از کهن ترین و ارزشمندترین گنجینه های حرم خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) است که در روایات اهل بیت (علیهم السلام) هم بدان اشاره شده است. بارگاه ملکوتی کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در این شهر قرار دارد.[16] اين مطالب را به گفته راوى، امام صادق (علیه السلام) در زمانى فرمود كه هنوز امام كاظم (علیه السلام)؛ یعنی پدر حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) به دنيا نيامده بود. این سخن نشانگر والا بودن شأن حضرت معصومه (سلام الله علیها) و در نتیجه موقعیت بسیار برجسته مدفن و حرم آن حضرت در شهر قم است.

این شهر به دلیل برخورداری از حرم مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) و سایر بقاع متبرکه امامزادگان و نیز مسجد مقدس جمکران، بعد از استان خراسان رضوی دومین قطب زیارتی ایران محسوب می شود.

مشاهیر برجسته قم

صفحات درخشان قم مملو از نام عالمان، محدثان، فقها و مفسرانی است كه سرآمد روزگار بودند. تقوا و پاكی ایشان به همراه خدمات عظیم علمی و تلاش پیرامون حفظ و نشر علوم اهل بیت (علیهم السّلام) آن بزرگان، هنوز هم در آسمان علم و تمدن و فرهنگ می‎درخشد و یاد و آثار آنان هدایت‎گر انسان ‎ها و اندیشه و تفكرشان می ‎باشد. در این مقال مختصر اشاره‎ای گذرا به تعدادی از این مشعل ‎های فروزان می شود:

1. زكریا بن آدم.

نجاشی رجالی بزرگ شیعه وی را چنین می ‎ستاید: او عالمی سترگ، مورد اطمینان، ثقه و دارای منزلتی عالی بود و نزد امامان خاصه حضرت رضا (علیهم السّلام) موقعیت و جایگاه ویژه‎ای داشت. از عظمت مقام وی همین بس كه امام رضا (علیه السّلام) به او می ‎فرماید: (ای زكریا بن آدم)… به خاطر تو، از خاندان تو بلا دفع می‎ شود، هم چنان كه از اهل بغداد به خاطر امام موسی كاظم (علیه السّلام) بلایا دفع می ‎شد.[17] قبر شریف او در مقبره مبارک شیخان قم، نزدیک مرحوم میرزای قمی است.

2. زكریا بن ادریس یا ابوجریر قمی.

از زكریا بن آدم نقل شده است: «اوّل شب وارد بر محضر امام رضا (علیه السّلام) شدم در حالی که ابوجریر تازه درگذشته بود و امام برای او طلب رحمت كردند …». همچنین نقل شده او از امام صادق و امام كاظم و امام رضا (علیهم السّلام) روایت كرده و كتابی نیز داشته است.[18] قبر شریف او نیز در قبرستان شیخان واقع شده و سال رحلتش 201 قمری، پس از رحلت حضرت معصومه (سلام الله علیها) گزارش شده است.[19]

3. احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد اشعری قمی.

او از محدثان اهل قم است. وی از امام جواد و امام هادی (علیهما السّلام) روایت كرده و از خواص امام حسن عسکری (علیه السّلام) به شمار می ‎رفته و از ایشان نیز روایت دارد. او علاوه بر این كه از اصحاب سه امام معصوم

(علیهم السّلام) بوده، ‌به عنوان شیخ القمیین نیز اشتهار پیدا كرده است. طبق نقل شیخ صدوق او به حضور حضرت امام حسن عسکری (علیه السّلام) تشرف پیدا كرده و با امام زمان (علیه السلام) در آن جا دیدار كرده است. جریان دیگری نیز راجع به این مرد بزرگ نقل شده كه حكایت از مقام رفیع و شأن والای او دارد. شیخ صدوق ضمن حدیثی مبسوط نقل می‎ كند: احمد بن اسحاق از امام عسکری (علیه السّلام) پارچه‎ ای به جهت كفن خود تقاضا نمود. آن حضرت، سیزده درهم به او داده و فرمود: این را برای مصارف خودت خرج كن و آن چه را هم كه خواستی به تو می‎ رسد. سعد بن عبدالله، راوی خبر می‎ گوید: «چون به سه فرسخی حلوان (سرپل ذهاب) رسیدیم، احمد بن اسحاق، تب كرد و سخت بیمار شد، احمد فرمود: امشب مرا تنها بگذارید، از این رو هر كس به خوابگاه خود رفت، نزد صبح ناگاه كافور (خادم امام عسكری (علیه السّلام)) را دیدم كه می‎ گوید:‌خداوند مصیبت شما را با آنچه كه محبوب است جبران فرماید و بعد گفت: از غسل و كفن رفیق شما، احمد، فارغ شدم، اكنون برخیزید؛ او را دفن كنید راستی كه او عزیزترین شما در نزد آقایتان امام عسکری (علیه السّلام) است، آن گاه از چشم ما غایب شد.[20]

4. علی بن ابراهیم قمی.

او از بزرگان راویان شیعه و معاصر با حضرت امام حسن عسکری (علیه السّلام) بوده است. آثار علمی و روایتی متعددی از آن بزرگوار باقی مانده است که معروف‎ترین آن‎ها كتاب تفسیر او است. چون واسطه های بین ایشان و امام معصوم كم است، این کتاب از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. ضمناً پدر او از اصحاب امام رضا (علیه السّلام) بوده است. او در قم از دنیا رفت و دارای قبه شریفی در باقیمانده قبرستان شیخان می‎ باشد.[21]

5. علی بن حسین بن موسوی بن بابویه قمی.

او معروف به ابن بابویه است و از او به عنوان صدوق اوّل، نامبرده می‎شود. نجاشی راجع به ایشان می گوید: او با ـ حسین بن روح ـ یكی از نواب امام زمان (علیه السلام) ملاقات كرد و طی نامه ‎ای از امام (علیه السّلام) فرزند پسری خواسته بود كه امام نوشته بودند به زودی دو پسر به تو عطا خواهد شد. آن گاه دو پسر؛ یكی ابوجعفر، که همان صدوق معروف است و دیگری ابو عبدالله برای او متولد شدند.[22] در جلالت قدر آن بزرگوار همین بس كه امام عسکری (علیه السّلام) در توقیع شریفی كه برای او فرستاد، ‌در خطاب به او مرقوم فرمود: ‌یا شَیخی و معتَمَدی وَ فقیهی …؛ یعنی ای شیخ من و محل اعتماد و فقیه من … .

6. محمد بن علی بن الحسین بن بابوبه قمی، معروف به صدوق.

او در شهر قم، تولد یافت در حالی که وجود او به بركت دعای حضرت صاحب الامر (علیه السّلام) بود. آن بزرگوار در قم، رشد یافت و به ری مهاجرت كرد.[23] آثار و تألیفات آن مرد بزرگ، بسیار زیاد است. در حالات او آمده است كه در سال 355 قمری وارد بغداد شد. شیوخ طایفه، از او استماع حدیث می‎ كردند. در میان قمی ها كسی مانند او در حفظ حدیث و روایت و مطالب و كثرت علم، دیده نشده است.[24] بر اثر شدت اعتماد علماء بر روایات و نقل‎ هایش، به صدوق مشهور شد و او را رئیس المحدثین خوانده‎ اند. آن بزرگوار در سال 381 قمری در حالی كه عمر شریفش به هفتاد و چند سال رسیده بود، از دنیا رفت و قبر شریفش در شهر ری در راه مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی (سلام الله علیه) می ‎باشد.

7. آخوند ملا محمد طاهر قمی.

او از علمای بزگ قم در زمان صفویه بوده است. شیخ حر عاملی او را با عناوین؛ عالم، محقق، مدقّق، ثقه، فقیه، متكلم، محدث جلیل القدر، یاد كرده است. او صاحب تألیفات متعددی از قبیل: شرح تهذیب الحدیث، الاربعین فی فضایل امیر المؤمنین، الفواید الدینیه در ردّ بر حكما و صوفیه، و… . این بزرگوار در پایگاه علمی خود؛ (قم) از دنیا رفت و در نزدیكی قبر زكریا بن آدم مدفون گردید.

8. شیخ غلامرضا قمی معروف به حاج آخوند.

آن بزرگوار اهل قم بوده و مشهور به حاج آخوند بوده است. مرحوم آقا بزرگ تهرانی از او به «عالم محقق و فقیه متبحر از اعاظم» یاد كرده است. او از قم برای تكمیل مراتب علمی به نجف می‎ رود و در درس شیخ انصاری و میرزای شیرازی شركت نموده و آن گاه به قم برگشته و مرجع امور مردم و صاحب آثار متعدد علمی می گردد.[25]

9. حاج میرزا محمد ارباب.

او در سال 1273قمری در قم و در یک خانواده كشاورز تولد یافت و پس از فراگیری مقدمات و سطح، به عتبات عالیات رفت و از محضر مرحوم میرزا حبیب الله رشتی و آخوند خراسانی استفاده علمی كرد. سپس به قم بازگشت و به جمع مروِّجین و محققین و مصنِّفین پیوست. آن بزرگوار طبع لطیفی داشته و اشعاری در مدح و مراثی اهل بیت (علیهم السّلام) می ‎گفته است. او در ماه جمادی الاول سال 1341 قمری در سن 68 سالگی در گذشت و در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

10. مرحوم شیخ ابوالقاسم قمی.

او در سال 1281قمری در قم متولد شد و بعد از دوره مقدماتی به عتبات عالیات رفت و از دروس بزرگان نجف بهره‎ های فراوانی برد. از عبارات علامه تهرانی استفاده می ‎شود كه او در دوران تحصیل در كمال فقر و تنگدستی بوده كه بعدها به مقام والای اجتهاد نایل شده است. وی در سال 1322 قمری به زادگاه خود مراجعت كرد. او علاوه بر مراتب عالیه علمی، صاحب مقامات معنوی بالایی بوده و از نهایت تواضع، مخصوصاً در مقابل آیت الله حائری مؤسس حوزه، برخوردار بوده است. آن بزگوار در سال 1353 قمری دار فانی را وداع گفت و در مسجد بالاسر حضرت معصومه (سلام الله علیها) مدفون گردید.

11. حاج شیخ مهدی حكمی قمی.

او در سال 1280 قمری در شهرستان قم متولد شده و بعد از گذراندن مقدمات، به سامرا رفت و در درس مرحوم میرزای بزرگ شیرازی و پس از رحلت او در درس مرحوم فشاركی حاضر شد و سپس به نجف رفته و از درس مرحوم آخوند خراسانی استفاده نموده است و در سال 1322 قمری به قم بازگشت و بر اثر علمیّت بالا و مقامات زهد و تقوای معنوی كه داشت در نزد عموم طبقات، از احترام خاصی برخوردار بود. او در مسجد جامع قم اقامه جماعت می‎نمود و عهده‎ دار قضاوت و حل و فصل خصومات و منازعات بین مردم بود. تا بالاخره در مسافرت تابستانی كه به محلات داشتند در سال 1360 قمری از دنیا رفتند و پیكر پاكش بعد از حمل به قم در رواق حرم نزدیک قبر مرحوم حائری مدفون گردید.

12. حاج آقا حسین قمی.

او در سال 1282 قمری در قم متولد شده و پس از گذراندن دوره مقدمات به نجف رفته و بعد از طی دوره ‎های مختلف فقه و اصول و درایه و …، در سال 1331 قمری به مشهد مهاجرت كرده و بیست و چند سال به تدریس و وظایف مقرّره سرگرم بود و در زمان رضاخان به كربلا تبعید شده و ده سال در آن جا اقامت كرد. وی با آن همه علم و نفوذ مردمی، زندگی بی ‎آلایش و ساده ای داشت. وی در چهاردهم ربیع‌ الاول سال ۱۳۶۶ هجری قمری در نجف از دنیا رفت و در جوار مرقد امام علی (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

13. حاج میرزا محمد فیض قمی.

او در سال 1293 قمری در قم به دنیا آمد و بعد از مقدمات در سال 1317 به نجف مشرف گردید و بعد از كسب علوم مختلف به زادگاه خود، قم مراجعت كرد و سرگرم تدریس و تربیت طلاب و ارشاد مردم گردید. او در سال 1370 قمری در موقع ادای فریضه و در حالی كه در قنوت جمله «الهنا عاملنا بفضلك» را می ‎‎خواند، دار فانی را وداع گفت و آیت الله بروجردی بر او نماز خواند و در كنار صحن حضرت معصومه (سلام الله علیها) مدفون گردید.

14. محدث قمی.

محدث بزرگوار، حاج شیخ عباس قمی، از اركان علم حدیث و روایت در اعصار اخیر به شمار می‎ رود. او در سال 1294 قمری در شهر قم به دنیا آمد و بعد از طی مراحل مقدماتی به نجف اشرف رفت و از محضر بزرگان حوزه نجف بهره گرفت. سپس  در سال 1332 به مشهد مقدس رفت. او در زندگی خود دارای استقامت و پشت كار عظیمی بود و در طول عمر 65 ساله خود، علاوه بر تربیت نفوس بسیار، 33 جلد كتاب ارزشمند تألیف و منتشر نمود. او در مرتبه عالی یقین و اخلاص قرار داشت و برای علما و كتب آنها احترام خاصی قائل بود. وی در اواخر عمر به قصد عتبات عازم نجف اشرف در عراق شد و در شب 23 ذی الحجه سال 1359 قمری از دنیا رفت و در كنار استادش حاجی نوری در یكی از ایوان ‎های جنوبی قبلی صحن نجف اشرف دفن گردید.[26]

کتابنامه مقاله جغرافیای قم

1. ‏ پایگاه اطلاع رسانی سایت ثامن.‏
2. آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن؛ طبقات اعلام الشیعه نقباء البشر فی القرن الرابع عشر؛ محقق: طباطبایی بهبهانی، عبد العزیز؛ ناشر: دار المرتضی، مشهد، بی تا. ‏
3. دانشنامه آزاد ویکی پدیا.‏
4. دفتر معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری (استانداری قم).  ‏
5. دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه دهخدا.  ‏
6. سایت اداره کل ثبت احوال استان قم.
7. سایت اداره کل هواشناسی استان قم.
8. ‏سایت استانداری قم.
9. سایت پايگاه اطلاع رسانی حوزه نت.
10. سایت تبیان.‏ ‏‏
11. سایت خبر گزاری فارس. ‏
12. صدوق،‌ محمد بن علی؛ كمال الدین؛ محقق / مصحح: غفارى، على اكبر؛ ناشر: دار الحديث‏، چاپ اول، قم‏، ايران، 1380 ش.‏ ‏
13. صدوق،‌ محمد بن علی؛ مقدمه معاني الأخبار؛ محقق / مصحح: غفارى، على اكبر؛ ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به ‏جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏، چاپ اول، قم، 1403 ق.‏  ‏
14. طبسی، محمدجواد؛ حياه الامام العسكري: دراسه تحليليه تاريخيه علميه لحياه الامام الحسن العسكري (علیه السلام)؛ ناشر: بوستان ‏كتاب دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1382 ش.‏
15. طوسى، محمد بن الحسن‏؛ الغیبه؛ محقق / مصحح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد؛ ناشر: دار المعارف الإسلامية، چاپ ‏اول، قم‏، ايران، 1411 ق‏.‏
16. فیض، عباس؛ گنجینه آثار قم؛ ناشر: مهراستوار، چاپ اول، قم، 1349 ش. ‏
17. كشى‏، محمد بن عمر؛ رجال كشي؛ ناشر: انتشارات دانشگاه مشهد، مشهد، 1348 ش.‏ ‏
18. مجلسى، محمد باقر؛ بحار الأنوار؛ محقق / مصحح: جمعى از محققان؛ ناشر: دار إحياء التراث العربي‏، چاپ دوم،  بيروت‏، ‏سال چاپ: 1403 ق.‏
19. وب سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.