جایگاه مسجد در امور نظامی

جامعه اسلامی، یک جامعه پویا و در حال حرکت به سوی تحقق ارزش­های الهی است. از همین رو پیوسته در نبرد با مظاهر کفر و شرک و نفاق به سر می برد. این ستیزه و مبارزه تنها در ابعاد فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نمایان نمی شود؛ بلکه گاه در شکل درگیری­های نظامی نیز جلوه می کند. پیامبر اسلام (ص) در طول 23 سال رسالت خویش، پیوسته در حال مبارزه و جنگ­های کوچک و بزرگ با دشمنان داخلی و خارجی بود. این مبارزات مقدّس، که اسلام در سایه آن به عنوان مکتب نجات بخش بشریّت زنده ماند، پس از هجرت آن حضرت به مدینه و پی ریزی حکومت اسلامی صورت گرفت. به گونه ای که مسلمانان در طول دوران ده ساله حضور پیامبر (ص) در مدینه، بیش از هفتاد جنگ و درگیری نظامی داشتند.[1] مسجد به عنوان عضوی حسّاس و پرتلاش در پیکره جامعه اسلامی با این مبارزات مقدّس بیگانه نبود؛ بلکه در این زمینه در شکل­های گوناگونی نقش مؤثر و ارزنده ای را ایفا می نمود.

از نظر شواهد تاریخی، نقش مسجد در مسائل نظامی مسلمانان آن چنان روشن است که از نگاه شرق شناسان غربی نیز دور نمانده است. یکی از نویسندگان معاصر آورده است: «… مسجد در زمان صلح یا جنگ در خدمت جامعه بوده است. نویسنده دیگری می گوید: چون جنگ یکی از لازمه های ناگسستنی اوایل اسلام بود، مسجد نیز صحنه رویدادهای جنگ شده بود. ارتباط مسجد با امور نظامی تا اندازه ای متنوّع بود که گفته می شود: موقعی که جنگ احد پایان یافت، فرماندهان لشکر مسلمانان شب را در مدینه در مسجد پیامبر اعظم (ص) به صبح رساندند. بعد از جنگ جمل، علی بن ابی طالب (ع)، غنایم جنگی را به مسجد بصره فرستاد تا در آن­جا حفظ و نگهداری شود. پیدرسن با استفاده از اطلاعات مورّخین اولیه اسلام می نویسد: نتیجه جنگ­ها و برخوردهای نظامی معمولاً در مساجد اعلام می شد و مشاوران جنگی در مسجد حضور داشتند. دستورها و فرامینی که در رابطه با جنگ صادر می شد، از طرف فرمانده نظامی یا حاکم اعلام می شد».[2]

در دوران پیامبر اکرم (ص) مسجد از نقطه نظر نظامی نقش­های مهّم و گوناگونی را ایفا می نمود. این بنیان مقدّس، جایگاه تشکّل سپاهیان اسلام و اعزام آنان به سوی جبهه های جنگ بود. گفت­وگوها و مشورت­های نظامی تا آن­جا که مصالح امنیتی ایجاب می نمود، در مسجد صورت می گرفت. به هنگام احساس خطر از دشمنان داخلی و خارجی، سپاهیان اسلام در مسجد گرد هم جمع می­شدند و از آن­جا عملیات پاسداری و حفاظت از شهر را سامان دهی می کردند. همچنین نقش مسجد را در حمایت­های معنوی از جبهه ها و گسترش فرهنگ جهاد و شهادت نباید از یاد برد؛ زیرا این امر تأثیری بسزا در پیروزی­های نظامی سپاهیان اسلام داشت. در ذیل گوشه هایی از نقش مسجد در این گونه زمینه ها مورد بررسی قرار خواهد گرفت:

جنگ­ها و درگیری های نظامی به ویژه زمانی که پیاپی رخ دهند، بدون داشتن پایگاهی برای تشکّل و انسجام نیروهای رزمنده، ناممکن و یا کم نتیجه است. در زمان رسول خدا (ص) این پایگاه، جایی جز مسجد (خانه خدا)، نبود. مسلمانان از همان مرکزی که در آن، خدای را پرستش می کردند، شیرینی ذکر و یاد او را در آن­جا می چشیدند و از همان جایگاهی که اندیشه و جان آنان از فروغ آیات قرآنی و معارف آسمانی روشنی می یافت، سامان می یافتند و برای رویارویی با دشمنان خدا بسیج می شدند.

آثار سازنده گردآمدن در چنین مکانی به هنگام حرکت به سوی دشمن، روشن و آشکار است. سربازی که با وارد شدن به مسجد به یاد می آورد اکنون عازم جهاد در راه خداوندی است که همه روزه در گوشه و کنار همین مسجد، او را پرستش کرده و با او نجواها گفته؛ چگونه می تواند در مبارزه و جهاد، سستی و ناتوانی به خود راه دهد؟ رزمنده ای که مدّت­ها احکام دین و لزوم پاسداری از فرامین خداوند را در مسجد آموخته و تفسیر آیه های قرآن و سخنان پیامبر (ص) و پیشوایان دین (ع) را فرا گرفته است؛ بی شک با عزمی مصمّم و اراده ای استوار و پولادین به سوی جهاد در راه حاکمیّت دستور های الهی و اندیشه های قرآنی گام بر می دارد؛ از این رو، نباید گردهمایی مسلمانان در مسجد و اعزام به جبهه ها از این مکان مقدّس را به حساب کمبود جا و مکان گذاشت. بلکه بهره گیری از قداست و معنویت خانه خدا و دیگر ویژگی هایی که در مسجد نهفته است، باعث می شد لشکریان اسلام با ارشاد و راهنمایی های پیامبر اسلام (ص)، مسجد را محلّ تجمّع و نقطه حرکت سپاه اسلام به سوی جبهه ها قرار دهند. افزون بر آنچه گذشت، مسجد در یک جامعه اسلامی، پایگاه حضور همه روزه مسلمانان برای بپا داشتن بزرگ­ترین فریضه دینی؛ یعنی«نماز» است. این ویژگی سبب می شود مسجد، خود به خود به صورت جایگاهی برای گردهمایی مؤمنان واقعی و دینداران دلسوز درآید. برادران ایمانی که امیر المؤمنین (ع) در گفتار خویش از آنها به عنوان «أخ فی الله»[3] (برادر دینی) تعبیر نموده است،  همگی در مسجد حاضر می شوند. اینان در زمان بروز خطر بپا می خیزند و از کیان اسلام و جامعه اسلامی دفاع می کنند.