جایگاه عقل و تعقل در آخرت

بعضی به غلط تصور می کنند که در قیامت نیروی تعقل از انسان گرفته شده و یک زندگی تقریبا حیوانی و بدون تعقل و تفکر را شروع می کند، و حال این که اصلا چنین چیزی نیست؛ لذا برای رفع این شبهه، ابتدا باید به این نکته توجه داشت که در منابع اسلامی، عقل و تعقل دارای معانی مختلفی هستند.[1] معنای اولیۀ عقل، مطلق تفکر و اندیشیدن است. بیشتر عبارات قرآن که حاوی مشتقاتی از ریشۀ عقل اند، چنین معنایی را مد نظر دارند.[2]

برخی از روایات، بدون آن که معنای فوق را نفی نمایند، معانی خاص دیگری را نیز از عقل ارائه نموده اند که به عنوان نمونه، عقل را آن چیزی می دانند که با کمک آن، بتوان رضایت الاهی و بهشت جاویدان را به دست آورد.[3]

طبیعی است که در بهشتی که افراد با ایمان در سایۀ رضایت پروردگار به زندگی ابدی دست یافته اند، دیگر چنین برداشتی از عقل، کاربرد خود را از دست خواهد داد و نظر به این که فرصت دوزخیان نیز در این زمینه به پایان رسیده است، آنان نیز نمی توانند از عقلی استفاده نمایند که راهگشای آنان به سمت رضایت خدا و ورود به بهشت باشد، اما بدیهی است، تنها به این دلیل که برخی از کاربردهای عقل، معنا و مفهوم خود را در جهان آخرت از دست خواهند داد، نباید نتیجه بگیریم که افراد حاضر در روز قیامت و به دنبال آن، بهشتیان و دوزخیان، قدرت اندیشه و تفکر را از دست داده و نمی دانند و نمی فهمند که چه بر سر آنان می گذرد!

در این راستا و با استفاده از آیات قرآنی، در بخش های سه گانه ذیل، نمونه هایی از توانایی اندیشیدن انسان ها در این عرصه ها، ارائه می شود:

1. در بسیاری از آیات قرآن که به توصیف روز قیامت می پردازد؛ مواردی  مشاهده می شود که نشانگر عقل و تفکر انسان است. آن جایی که مؤمنان و پرهیزگاران؛ با دریافت نامۀ اعمالشان از سمت راست؛ در می یابند که بهشت جاودان در انتظارشان است و با خوشحالی تمام،[4] دیگران را به مطالعۀ کارنامۀ درخشان خود دعوت نموده و آن را نتیجه ای از نوع تفکر و عملکرد خویش در زندگی دنیوی اعلام می نمایند[5] و در مقابل، افرادی که پروندۀ رفتار ناشایست خود را از سمت دیگری دریافت نموده اند، آغاز به فغان و فریاد نموده[6] و از جهنمی که در انتظارشان است، بیمناک و هراسان خواهند شد و دقیقا درخواهند یافت که قدرت دنیوی و ثروت فراوان آنان، هیچ به کارشان نخواهد آمد و به همین دلیل آرزو می کنند که کاش از پرونده خود مطلع نشده و کاش دوباره، مرگ به سراغشان آید.[7]

خداوند، صریحا بیان می فرماید؛ که انسان، بعد از ترک این دنیا و به دنبال آن، با برداشته شدن برخی موانع و حجاب ها که قدرت تفکر را محدود می سازد، از تیزبینی و دقت نظر خاصی در ارتباط با تحلیل آنچه گذشت و آنچه فراروی او است، برخوردار خواهد شد؛[8]  به همین دلیل است که خداوند، با در اختیار قرار دادن نامۀ عمل افراد، از هر انسانی خواهد خواست که خود به تنهائی در ارتباط با عملکرد خویش، قضاوت نماید![9]

آنچه بیان شد، برگرفته از تعداد اندکی از آیات موجود در این زمینه بود، که نشانگر قدرت تفکر و تعقل انسان ها در روز قیامت است؛ اما اکنون به دلایل باقی ماندن قدرت اندیشیدن در بهشت و جهنم خواهیم پرداخت:

2. باید بدانیم که عقل و اندیشه، برترین نعمتی است که از جانب خداوند به انسان ها ارزانی شده[10] و افرادی که از این هدیۀ الاهی استفاده نمی نمایند، در قرآن کریم به عنوان بدترین جنبندگان معرفی شده اند.[11] با این وجود، آیا سزاوار است که خداوند، بندگان شایستۀ خود را که در بهشت جاودان جای گرفته اند، از این نعمت بزرگ محروم نماید؟!

با مروری در آیات توصیف کنندۀ وضعیت بهشتیان، نشانه هایی از اندیشیدن مشاهده می نماییم: آنان، نعمت های بهشتی را با آنچه خدا در دنیا در اختیارشان قرار گرفته بود، مقایسه می نمایند[12]و دست یاری خداوند را در رسیدن به این سرنوشت نیک در نظر دارند[13]و درستی وعده های الاهی را به دوزخیان گوشزد می نمایند[14]و از همنشینی با پیامبران[15] و این که در آن جا سخن بیهوده ای نمی شنوند،[16]… لذت خواهند برد و در میان انبوه نعمت های الاهی، قدرت انتخاب خواهند داشت[17]و با ارزیابی موقعیت موجود و این که بهتر از آن متصور نخواهد بود، هیچ گاه خواستار دگرگونی و تحول نخواهند شد،[18] و … .

آیا تمام اینها، نشانی از عقل و دانش نبوده و آیا می توان این زندگی شیرین و آکنده از احساس و تفکر را به زندگی حیواناتی تشبیه نمود که تنها به بهره برداری های ناقصی از زندگی طبیعی دارند، می اندیشند؟!

3. از سوی دیگر، دوزخیان نیز خواهند اندیشید و از آنچه بر آنان خواهد گذشت، رنج خواهند برد. آنان، گاهی بهشتیان را مورد خطاب قرار داده، درخواست می نمایند که مقداری آب و یا برخی نعمت های دیگر الاهی را در اختیارشان  قرار دهند،[19] و گاهی خطاب به فرشتگان نگاهبان جهنم نموده و از آنان می خواهند تا از خداوند کسب اجازه نموده و تخفیفی در عذابشان به عمل آورد[20] و یا این که به “مالک”؛ بزرگ آن فرشتگان؛ التماس می نمایند که اگر تخفیفی در کار نیست، دست کم مرگ آنان فرا رسد تا از این وضعیت، خلاصی یابند[21] و حتی مستقیما با ناله و فریاد از خداوند خواهش می نمایند تا فرصتی دوباره به آنان داده که در این فرصت، رفتار ناشایست گذشتۀ خود را جبران نمایند.[22] دوزخیان به لعنت و نفرین یک دیگر پرداخته[23] و هر یک، گناه خویش را بر گردن دیگری می اندازد.[24] آنان افسوس می خورند که چرا سخن خدا و پیامبرش را نپذیرفته بودند[25] و در نهایت، نتیجه می گیرند که اگر به سخن آنان گوش فرا داده و یا حتی اگر از عقل و دانش خود، به خوبی استفاده کرده بودند، هرگز به این سرنوشت دچار نمی شدند.[26]

با مروری در آیات فوق، درخواهیم یافت که دوزخیان نیز قدرت اندیشه و تفکر را از دست نداده، بلکه همین تفکر و تعقل است که عذاب وجدانی برای آنان به وجود می آورد که به مراتب از عذاب جسمی دردناک تر است؛ چون قلب ها و جان ها را تحت تأثیر خود قرار می دهد[27] و به همین دلیل است که در دعای کمیل می خوانیم: “فهبنی یا الهی … صبرت علی عذابک فکیف أصبر علی فراقک و هبنی صبرت علی حر نارک فکیف أصبر …”. پس ای خدای من، گیرم که … من بر عذاب تو صبر کنم، اما چگونه بر دوری از تو صبر کنم؟ و نیز بر فرض این که من بر شعله های داغ آتش عذاب تو صبر  کنم، پس جگونه صبر کنم بر … .

مطمئنا، اگر در دوزخ، تعقل و اندیشه ای نبود و انسان ها، در زندگی حیوانی به سر می بردند، بیان چنین کلمات، معنا و مفهومی نداشت.

گفتنی است گاهی برخی از افراد، ضمن این که توجه دارند که در قیامت انسان ها قدرت عقل و تعقل را همچنان دارا هستند، سؤال می کنند، آیا در قیامت امکان اختراع برای انسان ها وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت: در ارتباط با امکان اختراع در قیامت (که زائیده تعقل است)، نه در بهشت و نه در جهنم، امکان اختراع؛ بدان تعریفی که امروزه در نظر بشریت است، وجود ندارد؛ زیرا اختراع زاییدۀ احتیاج است و بشر اختراع می نماید تا زندگی بهتری داشته باشد، اما در بهشت، هرچه بخواهیم به محض درخواست خود آن چیز به همراه نعمت های دیگری که به ذهنمان نیز نرسیده بود، در اختیارمان قرار خواهد گرفت[28] و نیازی نیست که اندیشۀ خود را در این راه به کار گیریم؛ به عبارت دیگر، در آن جا انتخاب، همان خاصیت اختراع را خواهد داشت![29]

در جهنم، هر چند احتیاج وجود دارد، اما اختراعی که دوزخیان را در موقعیت بهتری قرار دهد، ممکن نیست؛ چون خداوند نخواسته که آنان از وضعیت موجود رهایی یابند؛ البته آیاتی از قرآن وجود دارد که نشانگر آن است که دوزخیان با شیوه های مختلفی که چند و چون آن برای ما مشخص نیست، تلاش می نمایند که از جهنم خارج شوند، اما همواره این تلاش آنها نافرجام مانده و به دوزخ برگردانده خواهند شد.[30]

در نهایت باید گفت که انسان ها، نه در وادی قیامت و نه در بهشت و دوزخ، قدرت اندیشه و تعقل خود را از دست نخواهند داد و زندگی آنان، همانند زندگی حیوانات نخواهد شد.