جایگاه شأن نزول در تفسیر قرآن

آیات و سوره های قران کریم بر دو قسم است؛ الف: دسته ای از آنها بدون این که رویدادی رخ داده و پرسشی مطرح شده باشد نازل شده اند، مانند برخی از آیات که مردم را به اندیشۀ توحیدی و اعتقاد به مبداء و معاد و نبوّت و اصول عالی اخلاقی و رفتار مطبوع انسانی دعوت می کند یا از تفاصیل و جزئیات عالم پس از مرگ و برزخ و قیامت و احوال نیکان و بدان گزارش می دهد و یا برخی از آیاتی که تاریخ و قصص پند آموز امت های گذشته و فرجام کار هر گروه را نام می برد.[1]

ب. دسته دیگری از آیات در پی حادثه و یا واقعه ای که رخ داده و یا پرسشی که مطرح شده نازل شده اند.

در اصطلاح مفسران و دانشمندان علوم قرآنی، آن رویداد یا پرسشی که به اقتضای آن، قسمتی از یک آیه یا بخشی از آن و یا چند آیه و یا یک سوره از قرآن کریم؛ هم زمان یا در پی آن نازل شده است، سبب و شأن نزول می گویند.[2]

در مورد جایگاه شأن نزول در فهم قرآن کریم چند دیدگاه وجود دارد:

1. برخی از دانشمندان اسلامی هر گونه تفسیری را بدون شناخت شأن نزول آیات، ناممکن می دانند. “واحدی” می گوید: آگاهی از سبب نزول آیات، مهم ترین امری است که شناخت صحیح آیات قرآن بدون اطلاع از آن ممتنع است.[3]

جلال الدین سیوطی نیز همین سخن را مورد توجه قرار می دهد.[4]

2. برخی دیگر بر این تصور اند که جستجو در اسباب نزول آیات، صرفاً یک موضوع تاریخی و کشف رخدادهای زمان گذشته است که ارزش علمی چندانی ندارد.[5]

3. حق این است که شأن نزول در فهم آیات قرآنی و تفسیر آن نقش به سزایی دارد. هر کس با سبک و اسلوب بیان قرآن آشنا باشد؛ متوجه می شود بسیاری از آیات با اکتفاء به قرائن موجود در جو و فضای زمان نزول، بیان شده اند. بنابراین؛ آگاهی نسبت به زمان و مکان و اشخاص و شرایط و مقتضیّات و اسباب نزول نقش عمده ای در رفع ابهام از چهره آیات و فهم مدلول آن ها دارد. علّامه طباطبایی می نویسد: حوادث و وقایعی که در روزهای دعوت برای پیامبر(ص) رخ داد و نیازهای ضروری نسبت به احکام و قوانین اسلامی، سبب نزول بسیاری از سور و آیات گردیده است و شناخت این اسباب تا حد زیادی در فهم آیه و معانی و اسرار آن کمک می کند.[6]

ولی از سوی دیگر باید توجه داشت روایاتی که در شأن نزول آیات قرآن وارد شده اند اگر مستند و معتبر باشند هر چند در فهم آیات کمک فراوانی می کند، امّا مفهوم آیات را تخصیص نمی زند و معنا را منحصر در همان مصداق و مورد خاص نمی کند. بلکه محتوای قرآن برای همیشۀ دوران است.