تکبر در قرآن و روایات

در قرآن کریم تکبر از صفات بسیار نکوهیده بشر شمرده شده است. در برخی آیات به کلمه متکبر تصریح شده است؛ مانند آیاتی که دوزخ را جایگاه متکبران معرفی می‌کنند.[1]

در برخی آیات نیز با کلمات مستکبر[2] و استکبار[3] و مُختالٍ فَخور (خرامنده فخرفروش)،[4] به این معنا اشاره شده است.

در آیه ۷۲ سوره زمر، فرشتگانِ عذاب از میان تمام رذایل انسان بر تکبر دوزخیان تأکید دارند؛ از این نکته می‌توان دریافت که سرچشمه اصلی گناهان، تکبر و تسلیم نشدن به حق است. در برابر، به قرینه آیه ۵۰ سوره نحل می‌توان نشانه نفی استکبار را عمل به اوامر الهی بدون چون و چرا دانست.

اما روایات هم در مذمت تکبر فراوان است و طیف وسیعی از مصادیق را در بر می‌گیرند. از جمله: روایاتی که به تکبر شیطان اشاره دارند؛[5] روایاتی که تکبر را از اخلاق کفار می‌شمارند و سبب وجوب نماز را غلبه عرب جاهلی بر کبر می‌خوانند. روایاتی که به عاقبت متکبران در روز قیامت می‌پردازند و هم‌چنین روایاتی در بیان سیره پیامبر و اهل بیت (ع) در تقبیح کبر و مدح تواضع.[6]

آنچه از فحوای این روایات بر می‌آید، اهمیت دوری از تکبر در امر ایمان است؛ چنانکه ـ هماهنگ با قرآن کریم ـ تکبر را منافی ایمان و مانع از تسلیم شدن به حق خوانده‌اند.